15 Oppsummering, økonomiske konsekvensar og prioritering

I dette oppsummeringskapitlet vil ein konsentrera seg om tilrådingane som Museumsutvalet har kome med i utgreiinga. Det er lagt vekt på ei relativt detaljert oppsummering som samstundes samlar tiltaka i bolkar med ein samanheng som går litt på tvers av hovudpresentasjonen. Første bolken konsentrerer seg om tilrådingar og tiltak som er av grunnleggjande karakter ( avsnitt 15.1.). Deretter kjem ei oppsummering som tek for seg tiltak som gjeld organisatoriske og administrative tiltak for musea ( avsnitt 15.2.). Nokre tilrådingar og tiltak er retta mot arbeidet i institusjonane ( avsnitt 15.3.). Tilhøvet mellom musea og miljøforvaltninga er samla i avsnitt 15.4.. Dei tidsavgrensa stimuleringstiltaka er samla i avsnitt 15.5., medan økonomiske konsekvensar og prioriteringar avsluttar kapitlet (avsnitta 15.6 og 15.7).

15.1 Grunnleggjande synspunkt og tiltak

15.1.1 Museum som samfunnsinstitusjon

For å finna svar på spørsmålet om kvifor ein har museum, kan ein ta utgangspunkt i ICOMs museumsdefinisjon, i formuleringa at museum skal «tena samfunnet og utviklinga av samfunnet». Heilt allment kan ein seia at samfunnsnytten for museum ikkje berre ligg i det å skapa og formidla kunnskap. Det ligg særleg i evna til å skapa nyfikne og forståing, evna til å stimulera undringa, til å stilla spørsmål, til å overraska og utfordra einskildmenneske emosjonelt og intellektuelt (jf. avsnitt 5.2.).

I kulturpolitiske dokument og i mandatet for utgreiingsarbeidet er samfunnsnytten skissert meir konkret. Samfunnseffekten er i kortformat formulert slik at museum gjennom arbeidsoppgåvene sine skal skapa:

• forståing for samanhengar i tilværet

• innsyn i og ansvarskjensle for biologisk mangfald og økologisk samspel

• respekt og toleranse for kulturelt mangfald (jf. avsnitt 5.3.).

For å vera aktive medspelarar i ein slik forståingsprosess bør musea leggja vekt på å vera dialoginstitusjonar, stader der dialog inneber ein vekselverknad mellom spørsmål og svar, ein prosess som heile tida fører til motspørsmål og nye svar.

Som døme på korleis museum kan vera dialoginstitusjonar blir det peika på tre område:

• I eit samfunn der informasjonsmengda er i ferd med å skapa eit fragmentarisert informasjonssamfunn, kan museum vera ein av aktørane som har til oppgåve å visa dei store samanhengane i tid og rom, som kan vera med å skapa forståing for at det finst større samanhengar enn dei dagsaktuelle.

• Det ligg ei utfordring og plikt i å spegla mange gruppers kulturelle sjølvforståing.

• Å skapa og stadfesta kulturell identitet er ei oppgåve for musea, men like viktig er det å vera kritisk til kulturell sjølvforståing og sjølvhevding som er basert på nedvurdering av andre gruppers kulturelle eigenart.

I eit dialogperspektiv er museumsfunksjonane - samla, forska, bevara og formidla - reiskapar som er knytte til rolla som samfunnsinstitusjon (jf. avsnitt 5.4.).

Skal museum kunna fungera godt som dialoginstitusjonar, må to føresetnader vera oppfylte. For det første: Skal ein kunna setja i gang og føra ein dialog, må musea ha kunnskap, dei må kunna byggja opp, fornya og halda ved like ei form for samfunnsminne med materielle leivningar som kjernepunkt i dette minnet. Funksjonane samla, forska og bevara er knytte til rolla som samfunnsminne.

For det andre: Skal musea kunna skapa ein god dialog, må musea vera møtestad i vid meining av ordet for alle dei som søkjer kunnskap, opplevingar, intellektuelle og kjenslemessige utfordringar på det mangslungne feltet som omfattar materielle leivningar av alle slag. Møtestadfunksjonen omfattar evne til og metodar for å nå fram med kunnskapsbaserte bodskapar og opplevingar som betyr noko både for den einskilde og for fellesskapet (jf. avsnitt 5.5.).

15.1.2 Samordning og samarbeid

Desentralisert mangfald kan brukast som ein samlekarakteristikk på det norske museumslandskapet. Norsk museumsutvikling (NMU) har registrert over 700 administrative einingar som museum og samlingar. I den årlege statistikkrapporteringa til SSB er det 450-570 museum og samlingar som svarer. Dette mangfaldet blir rekna som ein kvalitet: Det er uttrykk for ei sterk, folkeleg interesse for informasjon og kunnskap som kan kasta lys over liv og levevilkår i tidlegare tider. Slik sett representerer norske museum eit mylder av kontaktpunkt der mange kan finna informasjon og oppleva alle bodskapane som kan liggja i materielle leivningar, anten dei er natur- eller menneskeskapte.

Ein konsekvens av den desentraliserte museumsstrukturen i Noreg med mange små einingar er at det er få institusjonar som har aktivitet på alle funksjonsområda: innsamling, forsking, bevaring og formidling. Dette seier seg sjølv når ein veit at i 1994 hadde berre 56 (9%) av institusjonane åtte eller fleire årsverk som var utførte av fast personale. Hovudtyngda i det desentraliserte mangfaldet utgjer i første rekkje kontaktpunkt for formidlingsarbeid, som oftast utstillingar i ei eller anna form. Svært mange av dei små einingane har aldri hatt andre ambisjonar enn å kunna vera ein stad der eit publikum skal kunna møta utvalde delar av ein materiell kultur- eller naturarv.

Styrken i den desentraliserte strukturen ligg i at musea utgjer mange kontaktpunkt for formidlings- og vernetiltak, det er kort veg til eit samansett publikum. Ein kan ta ein positiv konsekvens av dette tilhøvet ved å leggja til rette for at fleirtalet av museumseiningane primært skal vera formidlingsstader også i framtida. I eit samordningsperspektiv betyr dette at formidlingsfunksjonen skal vidareutviklast ved alle einingane. Dei andre funksjonane, innsamling, forsking og bevaringsarbeid, skal koordinerast ved eit mindretal av institusjonane, ansvarsmusea. Dei skal ha samordningsansvaret for innsamlings-, forskings- og bevaringsoppgåvene for dei institusjonane som primært er utstillings- og formidlingsstader (jf. avsnitt 12.2.).

15.1.3 Ansvarsmuseum

A nsvarsmuseum signaliserer at dei aktuelle institusjonane skal ha eller kunna utvikla museumsfagleg kompetanse som gjer at dei kan ha eit særskilt ansvar for utviklingsarbeid, råd og rettleiing innanfor definerte felt. Kompetansen skal vera knytt til tematiske og/eller metodiske område. Ansvarsmusea bør ha aktivitet på alle funksjonsområda - innsamling, forsking, bevaring og formidling. Ordninga med ansvarsmuseum skal nyttast både på statleg og fylkeskommunalt nivå.

Dei statlege ansvarsmusea skal samarbeida i eit nettverk og spela ei viktig rolle i den statlege museumspolitikken. Det vil også vera naturleg at institusjonane har eit ansvar som norske kontaktpunkt i internasjonal samanheng. Ein viktig funksjon vil vera rådgjeving for andre museum (jf. avsnitt 10.2.2.1.).

Som døme på ansvarsområde for statlege ansvarsmuseum kan nemnast:

• samordningsansvar og rådgjeving innanfor tematiske område

• samordningsfunksjonar for standardar ved bruk av informasjonsteknologi

• ansvar for sentralregisterfunksjonar på tematiske område

• utvikling av spisskompetanse når det gjeld dokumentasjonsmetodar.

Dei institusjonane som staten ved ulike departement og underliggjande etatar har eit eineansvar for (ikkje universitetsmusea), skal i samband med den generelle registrerings- og avtaleordninga (jf. avsnitt 10.9.1.) presentera planar for korleis dei vil løysa oppgåvene som statlege ansvarsmuseum.

Dette vil i første omgang gjelda for følgjande institusjonar: Nasjonalgalleriet, Museet for samtidskunst, Arkeologisk museum i Stavanger, Forsvarsmuseet, Jernbanemuseet, Postmuseet, Norsk Telemuseum, Norsk Vegmuseum, Tollmuseet, Norsk Folkemuseum, Maihaugen, Norsk Skogbruksmuseum, Nordenfjeldske Kunstindustrimuseum, Norsk Teknisk Museum, Norsk Industriarbeidermuseum, Norsk Bergverksmuseum, Norsk Arkitekturmuseum, Norsk museum for fotografi - Preus fotomuseum, Ringve musikkhistoriske museum, Ivar Aasen-senteret, Norsk landbruksmuseum og Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger.

Institusjonar som det er unaturleg å krevja ei slik ansvarsrolle av, eller som ikkje ønskjer å vera ansvarsmuseum, fell utanfor ordninga. Dei kan overførast til fylkeskommunal finansieringsordning eller få separate avtaler med departement/etat (jf. avsnitt 10.2.4.). Nasjonale minnesmerke som er forvalta av andre museum, skal heller ikkje omfattast av ordninga. Statleg finansieringsansvar vil likevel vera det same som før for desse institusjonane.

I tillegg til dei krava som blir stilte i den generelle avtaleordninga, skal kvar institusjon presentera ein langtidsplan som med utgangspunkt i eksisterande ressursrammer gjer greie for:

• kva spisskompetanse institusjonen har eller skal utvikla som statleg ansvarsmuseum

• innsamlings- og forskingsprosjekt

• formidlingstiltak som tek sikte på å nå vidare ut i landet

• konkrete tiltak for å betra dokumentasjonsstandard for samlingane og nivået på førebyggjande konservering

• tiltak for intern personal- og kompetanseutvikling

• samarbeid med andre ansvarsmuseum og Norsk museumsutvikling

• rådgjevingsfunksjonar for andre museum.

For dei musea som skal vera statlege ansvarsmuseum, skal det gjelda følgjande forhold (jf. avsnitt 10.2.2.1.):

• Det blir etablert ei avtale mellom einskildinstitusjonar og departement/etatar knytt til langtidsplanane. Dei samiske ansvarsmusea har avtaler med Sametinget.

• Det blir lagt opp til at institusjonane i størst mogeleg grad bruker felles standard der det gjev gevinst, t.d. når det gjeld informasjonsteknologi, planarbeid, bruk av målstyringsopplegg.

• Det blir etablert eit leiarforum for statlege ansvarsmuseum og universitetsmusea, der fellestiltak blir drøfta, t.d. innsamlings- og forskingsprosjekt, tiltak innanfor informasjonsteknologi, større formidlingssatsingar, t.d. til utlandet.

• Institusjonar som tematisk står nær kvarandre, skal samordna og fordela arbeidsoppgåvene.

• Etter ein femårsperiode skal det vurderast ei konsernliknande samarbeidsform for museum som tematisk står kvarandre nær.

• Dei statlege ansvarsmusea skal vera omfatta av eit tidsavgrensa stimuleringstiltak for forsking (jf. avsnitt 7.2.6.5.)

På fylkeskommunalt nivå kan samordningsmodellen med ansvarsmuseum konkretiserast på følgjande måte (jf. avsnitt 12.2.):

• Ansvarsmusea får ansvar for dei grunnleggjande museumsfunksjonane og blir også tilførte ressursar som set dei i stand til å utføra oppgåvene innanfor det geografiske og/eller tematiske området dei har ansvaret for. I tillegg har evt. fellestenester nokre av dei same funksjonane. Styrking av desse funksjonane blir lagd til ansvarsmusea og/eller fellestenestene.

• Eit hovudpunkt i opplegget er at ingen institusjon skal vera nøydd til å arbeida åleine på noko felt. Samarbeid med eller tenester frå andre institusjonar skal vera hovudregelen.

• Dei mindre institusjonane er stader der ein lagar og viser utstillingar eller arbeider med andre formidlingstiltak. Oppgåver som er relaterte til innsamling, dokumentasjon, forsking og bevaringsarbeid, blir samordna med ansvarsmusea. Konkret innsamling kan utførast av dei mindre musea i samarbeid med ansvarsmusea.

• Oppgåvene til ansvarsmusea skal vera nedfelte i avtaler mellom institusjonane og fylkeskommunen (jf. avsnitt 10.9.1.).

• Det må vera opp til kvar fylkeskommune å bruka samordningsmodellen slik han høver i det aktuelle landskapet som har vakse fram. Fylkeskommunane skal i samarbeid med dei aktuelle musea bestemma kva tematisk og/eller metodisk ansvar musea skal ha. Det må også vera opp til fylkeskommunen å etablera samarbeidsråd o.l. som styrkjer samarbeid og samordning mellom institusjonane. Samordning på tvers av fylkesgrenser kan også vera aktuelt.

15.1.4 Museumslov

Når Museumsutvalet vil rå til at Kulturdepartementet set i gang arbeid med ei museumslov, vil ein leggja vekt på å sidestilla museumsfeltet med miljøvernområdet, bibliotek- og arkivfeltet, der det er lovverk frå tidlegare (jf. avsnitt 10.8.). Ei museumslov bør sjå museum som eit instrument både i eit omfattande miljøperspektiv og i eit kunnskapsperspektiv, der ein føresetnad for livslang læring m. a. ligg i ein demokratisk rett til informasjon, kunnskap og opplevingar. I dette perspektivet kan museum bidra med spesialkompetanse på den materielle omverda. Ei lov kan sikra at ein får like rammevilkår for å utvikla denne kompetansen, og at samfunnet får nyta godt av den innsatsen som blir ytt. Slik sett kan museumslov fungera som eit verkemiddel for betre samordning på museumsområdet og meir allment som ei sikring av musea som samfunnsinstitusjonar i Noreg.

I samband med lovarbeidet bør det vurderast om det er føremålstenleg å overføra § 23 i lov om kulturminne til museumslova (jf. avsnitt 11.2.2.2.)

15.1.5 Avtaleordning og utviklingsprogram for museum

For å styrkja det museumsfaglege arbeidet i institusjonane meiner Museumsutvalet at det er riktig å innføra ei allmenn registrerings- og avtaleordning for dei musea som får økonomisk støtte frå stat og/eller fylkeskommune, anten som drifts- eller investeringstilskot. Ordninga bør også innehalda eit utviklingsprogram. Museumsutvalet vil tilrå følgjande opplegg (jf. avsnitt 10.9.1.1.):

1. Det blir innført ei registrerings- og avtaleordning for alle museum som får statleg/fylkeskommunalt drifts- og investeringstilskot. For museum med berre kommunalt tilskot skal ordninga vera frivillig. Musea skal vurderast mot eit regelverk som m. a. gjev forskrifter på følgjande punkt:

   • eigarform (Institusjonar med uklare eigarforhold må ordna opp i det).

   • styresamansetjing (Hovudprinsippet bør vera at offentleg hovudansvar for driftsfinansiering gjev styrefleirtal/styreleiar).

   • vedtekter som er i samsvar med eigarform og hovudmåla for den verksemda museet skal stå for.

   • krav til målretta planar på heile aktivitetsfeltet etter eit felles opplegg for målstyring.

   • krav til sikringsforhold for gjenstandane, samlingsoversyn og dokumentasjonsstandard.

   • krav til opningstider og tilgang til samlingane.

   • avtale med hovudbidragsytar av offentleg tilskot; avtala blir knytt til langtidsplanar for institusjonane og vil vera vurderingsgrunnlaget for tildeling av offentleg driftstilskot.

   • for statlege ansvarsmuseum kjem det ein del krav i tillegg (jf. avsnitt 10.2.2.1.).

2. På grunnlag av behov som kjem fram under registreringa, skal det lagast eit utviklingsprogram for institusjonane som også inneheld tilbod om opplæring/etterutdanning (jf. avsnitt 10.9.2.).

3. Nye institusjonar som søkjer om offentleg tilskot, skal gjennom registreringsprosedyrane før det blir gjort vedtak. Nyetableringar må i tillegg vurderast i samsvar med retningsliner i avsnitt 10.5.3..

4. Den første, grunnleggjande registreringsfasen skal omfatta statlege og fylkeskommunale ansvarsmuseum og blir gjennomført som eit prosjekt i regi av Norsk museumsutvikling (NMU):

   • Det blir etablert ei prosjektgruppe, evt. med nordisk representasjon, som til saman dekkjer kunnskap om arbeidsfunksjonane ved eit museum.

   • NMU og prosjektgruppa skal ha eit fagråd med bl.a. medlemer frå museumsorganisasjonane og Kommunenes sentralforbund (KS).

   • Registreringa og vurderinga skal baserast på svar på registreringsskjema, gjennomgang av plandokument og ved institusjonsbesøk.

   • Når det gjeld statlege ansvarsmuseum, gjev NMU, på grunnlag av tilrådingar frå prosjektgruppa og fagrådet, innstilling om kva museum som skal godkjennast, til det departementet/etaten som har hovudansvaret for offentleg tilskot.

   • I fylka har fylkeskommunen ansvar for å gjennomføra ordninga i samarbeid med NMU og den sentrale prosjektgruppa. Sametingets museumsorgan har gjennomføringsansvar for dei samiske ansvarsmusea i samarbeid med NMU.

   • Prosjektet bør kunna gjennomførast på tre år.

   • Det blir innarbeidd i regelverket kor ofte einskildinstitusjonar skal vurderast på ny, t.d. kvart femte eller åttande år.

5. Etter den første registreringsperioden bør ordninga vera ein permanent funksjon i NMU med eit oppnemnt fagråd slik som nemnt i pkt. d)

15.1.6 Planarbeid, målstyring og avtaler

I utgreiinga ( avsnitt 10.9.3.) bli det peika på at planverktøyet ikkje er så mykje i bruk i norske museum. Samstundes er det klare tendensar til at dei offentlege medspelarane i aukande grad bruker planarbeid som instrument også på museumsfeltet. Den aukande interessa frå styresmaktene si side er eit klart uttrykk for at dei vil ta ansvar for tilrettelegging av rammevilkår på ein måte som gjev premissar og føringar for sjølve museumsarbeidet. Forventningar og kravspesifikasjonar blir like sjølvsagde delar av rammevilkåra som økonomiske løyvingar. I formulering av premissar og verkemiddel er planarbeid eit av dei viktigaste instrumenta styresmaktene har. Dette er tydeleg i dei fylkeskommunale museumsplanane, som dei seinaste åra har fått eit klarare preg av premissformulering og styringsvilje enn berre for nokre år sidan.

Det klaraste vitnemålet om ein sterkare vilje til å definera premissar finn ein i Kulturdepartementets målstyringsopplegg for museumsfeltet, som vart introdusert første gong for budsjettåret 1995. I budsjettildelingsbreva frå Kulturdepartementet til fylkeskommunar og einskildinstitusjonar for 1995 vart målstruktur og resultatmåla presenterte som referanseramme for museumsverksemda.

Når styresmaktene innfører slik detaljert bruk av eit planinstrument som Kulturdepartementet har gjort på museumsfeltet, vil Museumsutvalet understreka at det er viktig å leggja stor vekt på opplæring. Det er også avgjerande at både målstruktur og måten å formulera resultatmål på blir revidert og justert i takt med utviklinga. Ikkje minst krevst eit grep på utarbeiding av resultatindikatorar og rapportering som tek omsyn til kvalitetsaspektet i kunnskapsbaserte samfunnsinstitusjonar som museum. Her er det naudsynleg med ein kontinuerleg dialog mellom departement og institusjonar/fylkeskommunar for å få eit enklast mogeleg system og ei ordning som tilpassar planverktøyet til den røyndomen musea arbeider i.

Det blir gjort framlegg om at målstyrte planar blir lagde til grunn for avtaler mellom forvaltningsnivå og einskildinstitusjonar. Konkret inneber det at statlege ansvarsmuseum inngår avtaler med ansvarleg departement/etat/Sametinget. Institusjonar som er finansierte over fylkeskommunale budsjett, har avtaler med fylkeskommunane, og museum som er eit kommunalt ansvar, kan ha avtaler med kommunane. Avtalene skal utgjera grunnlaget for tildeling av midlar og evaluering av korleis institusjonane utfører oppgåvene sine (jf. avsnitt 10.9.1.).

15.1.7 Informasjonsteknologi (IT)

Bruk av IT som strategisk verkemiddel i arbeidet med å betra informasjonskvalitet og tilgang til informasjon og kunnskap i musea, vil vera eit av dei viktigaste felta for samordningsarbeid dei næraste åra (jf. avsnitt 7.2.5.). Museumsutvalet vil i den samanhengen peika på følgjande felt der det på sentralt hald bør gjerast ein innsats:

• utvikling og samordning av dokumentasjonsstandardar innanfor musea og mellom museum, bibliotek og arkiv. I tilknyting til Kulturdepartementets IT-plan bør det gjerast ei vurdering av korleis dette arbeidet best kan styrkjast.

• I den sentrale planlegginga av bruk av IT bør ein tenkja på å stimulera tiltak som på ein kreativ måte tek i bruk IT for å knyta museum tettare opp mot skuleverket og som gjer det lettare for verda utanfor musea å tileigna seg informasjon og kunnskap i musea.

• Kulturdepartementet, Kyrkje-, utdannings- og forskingsdepartementet og Miljøverndepartementet bør sjå på om og korleis ein kan samordna ulike initiativ om etablering av databasar innanfor museumsfeltet og miljøforvaltninga.

• Museumsutvalet vil på det sterkaste tilrå at også musea får god tilgang til Uninett/Internett for å kunna gjera seg nytte av desse kommunikasjonsfasilitetane. Det vil vera ein absolutt føresetnad for å få til betre samordning av all den informasjonen som musea forvaltar, og det vil vera til nytte og glede både for forskingsmiljøa og samfunnet elles.

15.1.8 Norsk museumsutvikling

I den korte tida NMU har fungert, tyder alt på at institusjonen er eit eigna verkemiddel for å samordna statens engasjement på museumsfeltet (jf. avsnitt 10.6.). Museumsutvalet vil difor rå til at NMU blir vidareutvikla som den sentrale, statlege museumsinstansen. Det er viktig at NMU også i framtida har midlar og fleksibilitet til å driva utviklings- og prosjektarbeid for å styrkja eit felles fagleg fundament i norsk museumsverd. For å få eit samla perspektiv på Kulturdepartementets prosjektmidlar til museumstiltak vil Museumsutvalet gjera framlegg om at NMU også overtek ansvaret for dei museumsrelaterte kulturvernmidlane i Norsk kulturråd. Det rådgjevande fagrådet for investeringsmidlar kan ha tilsvarande funksjon for desse midlane (jf. avsnitt 10.5.3.).

Eit berande prinsipp i utviklinga av NMU må vera at institusjonen skal ta hand om samordnings- og fellesoppgåver som det ikkje er naturleg at einskildinstitusjonar har ansvaret for. Det kan i mange samanhengar vera ei samordnande rolle for å få institusjonar til å ta eit utførande ansvar for konkrete oppgåver. Andre gonger vil det vera naturleg at NMU også er den utførande parten. Eit viktig prinsipp bør vera at NMU ikkje utviklar parallell kompetanse til museumsmiljøa, og at det meste av utviklingsarbeidet blir gjort som prosjekt i og i nær tilknyting til musea. Samordning, rådgjeving og supplering vil vera ei viktig rettesnor for utviklinga av NMU, med dei statlege ansvarsmusea, fylkeskommunane, Sametingets evt. museumsorgan og dei frivillige museumsorganisasjonane som viktige kontaktpunkt.

I tillegg til dei oppgåvene som NMU utfører i dag, vil Museumsutvalet rå til å leggja følgjande funksjonar til NMU:

• utarbeiding og gjennomføring av ei registrerings- og avtaleordning for museum (jf. avsnitt 10.9.1.).

• innstilling til fordeling av investeringstilskot til museum (jf. avsnitt 10.5.3.).

• innhenting og oppfølging av rapportering i samsvar med avtaler mellom statlege ansvarsmuseum og ulike departement/etatar, med unntak av universitetsmusea. Sametingets evt. museumsorgan er samarbeidspart når det gjeld samiske ansvarsmuseum (jf. avsnitt 10.3.). Budsjetta skal tildelast av det einskilde departementet eller etaten (jf. avsnitt 10.7.).

• innhenting og oppfølging av informasjon frå fylkeskommunane i samsvar med Kulturdepartementets opplegg for mål- og resultatstyring på museumsfeltet.

• samordningsansvar for gjennomføring av tidsavgrensa tiltakspakkar for museum, t.d. sikringsmidlar og REVITA-planen (jf. avsnitt 7.3.4.2.).

• samordning av etterutdanningsprogram for museumstilsette i samarbeid med museumsorganisasjonane (jf. avsnitt 10.9.2.2.).

• etablera eit samordningsforum mellom musea og kulturminne- og naturforvaltninga saman med Riksantikvaren, Direktoratet for naturforvaltning og museumsorganisasjonane.

• vera med i ei samordningsgruppe for fellestiltak saman med Riksarkivet og Nasjonalbiblioteket (jf. avsnitt 12.3.1.).

• samordna rådgjevingsfunksjonane overfor ei samla museumsverd.

15.1.9 Opplæringstiltak

På mange samfunnsområde der det offentlege har eit hovudansvar, spelar utdanning og etterutdanningstiltak ei viktig rolle som del av rammevilkåra (jf. avsnitt 10.9.2.). På biblioteksektoren er det både ei grunnutdanning og eit samordna tilbod på etterutdanningssida. På museumsområdet er innsatsen frå det offentlege minimal, stort sett avgrensa til å gje tilskot til ulike kurs, ofte skipa til av museumsorganisasjonane. Mangel på samordnande tiltak heng saman med at det heller ikkje finst ei spesielt definert utdanning i museumsarbeid. Eit positivt unntak på dette området blir den vedtekne utdanninga i teknisk konservering ved Universitetet i Oslo.

Museumsorganisasjonane har opp gjennom åra vore opptekne av utdanningsspørsmål. I stor grad har interessa vore retta mot tiltak som gjeld etterutdanning av personale som allereie er i arbeid på musea. Museumsutvalet meiner også at ein bør bruka innsatsen dei næraste åra på etterutdanning av dei som allereie er på musea. Men samstundes bør det setjast i gang ein prosess som kan gje ei museumsspesifikk grunnutdanning på universitets- og høgskulenivå.

15.1.9.1 Grunnutdanning i museumskunnskap

Museumsutvalet rår til at ein i første omgang satsar på å utvikla eit årseiningstilbod (20 vekttal) i museumskunnskap (jf. avsnitt 10.9.2.1.). I etableringsfasen vil kontakt med utanlandske fagmiljø i museumskunnskap vera avgjerande for å kunna skapa eit godt grunnlag. I den første perioden kan det også vera naturleg å gje stipend til kandidatar som vil studera ved utanlandske lærestader som har tilbod i museumskunnskap. Først når denne utdanninga er på plass, vil det vera riktig å vurdera evt. utvikling av eit fullt akademisk program på feltet. I så fall bør ein konsentrera seg om å byggja ut museumskunnskap ved eitt universitet.

15.1.9.2 Utdanning i teknisk konservering

Med verknad frå hausten 1996 vil Universitetet i Oslo setja i gang utdanning i teknisk konservering. Det er gjort framlegg om to retningar, kulturhistorisk og kunstfagleg retning (jf. avsnitt 10.9.2.2.). Det blir understreka at det eksisterande samarbeidet med Konservatorskolen i København må halda fram, m. a. fordi der har ein tilbod som utdanninga i Oslo ikkje dekkjer. Det bør også vurderast å bruka andre utdanningstilbod i utlandet på felt der det førebels ikkje er tilbod i Noreg, m. a. på tekstilfeltet.

I samband med utdanningstilbodet ved Universitetet i Oslo vil Museumsutvalet peika på eit supplement som kan utviklast, og som delvis heng saman med ei endring som har skjedd i den samla universitetsstrukturen. Stortinget har vedteke at det i Trondheim skal utviklast eit Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU). Teknisk konservering omfattar teknologiske og naturvitskaplege element som kjemi, kunnskap om klimaforhold og materialkunnskap. Dette er felt der både dei eksisterande og komande fagmiljøa i Trondheim representerer den fremste kunnskapen i landet. NTNU har også eit museum, Vitskapsmuseet, som dekkjer både arkeologi, nyare kulturhistorisk materiale og naturhistoriske fag. I tillegg har ein eit steinkonserveringsmiljø i Trondheim (jf. avsnitt 11.4.1.1.). Forholda skulle difor liggja til rette for ei utdanning som kombinerer naturvitskapleg/ teknologisk spisskompetanse og naudsynleg kompetanse på det reint museumsfaglege feltet. Mellom anna ville det vera mogeleg å få til ei konserveringsutdanning også for naturhistoriske museum.

Det blir gjort framlegg om at Kyrkje-, utdannings- og forskingsdepartementet, Kulturdepartementet og Miljøverndepartementet i fellesskap vurderer i kva grad det nye NTNU i Trondheim i samarbeid med Universitetet i Oslo, kan vidareutvikla grunnutdanning i teknisk konservering. Det kan bli ei utdanning som ferdig utbygd kan omfatta kunstfagleg retning, kulturhistorisk og arkeologisk retning, naturfagleg retning og bygningsantikvarisk retning.

15.1.9.3 Etterutdanning

Museumsorganisasjonane har i lang tid retta søkelyset mot etterutdanningsbehov på museumsfeltet (jf. avsnitt 10.9.2.3.). Det er også museumsorganisasjonane som er dei mest aktive på feltet, med korte kurs og seminar som dei mest brukte tiltaka.

Museumsutvalet tilrår at ein tilfører NMU ressursar, slik at institusjonen kan samordna etterutdanningstiltak for tilsette i museum. Ein viktig føresetnad for eit vellukka resultat er at mange av etterutdanningstilboda kan gjennomførast i tilknyting til det daglege arbeidet. Det vil også vera viktig å laga opplegg som i prinsippet skal nå alle arbeidstakarar i ein museumsorganisasjon. Også her er det snakk om å koma i gang med ein prosess som Museumsutvalet meiner bør utvikla seg i følgjande spor:

• I første omgang vil det vera aktuelt å identifisera behova på grunnlag av registrerings- og avtaleordninga (jf. avsnitt 10.9.1.).

• Dinest vil det vera naturleg å laga ein handlingsplan og utvikla tilbod i samarbeid med museumsorganisasjonane.

• Det vil vera viktig å etablera kontakt med ulike samarbeidspartar, m. a. slike som har kompetanse på fjernundervisning og som kan laga etterutdanningspakkar som rettar seg mot heile organisasjonar, t.d. Sentralorganet for fjernundervisning på universitets- og høgskolenivå (SOFF). Det ville vera positivt om det kunne lagast ei form for grunnkurs i museumskunnskap som alle tilsette i eit museum kunne få tilbod om å gjennomføra. I tillegg vil det vera aktuelt å laga modular som går inn på ulike arbeidsfunksjonar i museet: planarbeid, registrering og handtering av gjenstandsmateriale, avtaler og regelverk i arbeidslivet, kundebehandling, bruk av multimedia osv.

• Det vil vera viktig med kontakt med tilsvarande tiltak i dei andre nordiske landa for om mogeleg å kunna utnytta felles ressursar. Hospitering i andre museum og byte av personale vil vera eit mogeleg tiltak.

På eitt felt meiner Museumsutvalet at det kan vera aktuelt å vurdera eit felles nordisk opplegg. Det gjeld opplæring av museumsleiarar. Eit samla nordisk opplegg vil kunna få til eit høgare nivå enn det ein kan venta å makta i det einskilde landet. Opplegget kan utviklast til å bli eit nordisk tiltak t.d. etter modell frå vidareutdanningsopplegget som blir gjeve i regi av Nordiska institutet för samhällsplanering (NORDPLAN) under Nordisk ministerråd. Det vil i så fall kunna omfatta både nye kandidatar og personar som allereie er i leiarstillingar.

15.1.9.4 Handlingsboren kunnskap

I skjeringspunktet mellom museumsarbeid og miljøforvaltninga er det eit felles behov for å utvikla praktisk, handlingsboren kunnskap i alt bygningsvern, landskapsskjøtsel og vedlikehaldsarbeid på båtar (jf. avsnitta 11.4.1.1 og 11.4.1.2).

Riksantikvaren og Handverksregisteret på Maihaugen har sett i gang ulike tiltak på feltet. Med utgangspunkt i dei vil Museumsutvalet tilrå at Norsk museumsutvikling, Riksantikvaren, Handverksregisteret og aktuelle ansvarsmuseum i fellesskap set i gang ein prosess der utvikling av handlingsboren kunnskap får eit samordna opplegg for kulturminneforvaltninga og musea. Det er ofte tale om kunnskapar som det er bruk for i ein nasjonal samanheng. Bygningshandverk vil vera sentralt (jf. avsnitt 11.2.2.2.), men ein vil også peika på behovet for kunnskapsutvikling på ein del andre handverksfelt, m. a. dei faga som gjeld fartøyvern (jf. avsnitt 11.2.2.5.). Stipendordninga som Handverksregisteret administrerer, kan vera eit godt instrument for utvikling av spesialkompetanse. Utvikling av eit nettverk av personar og institusjonar som samla dekkjer dei viktigaste kunnskapsområda, vil vera ein av fleire mogelege vegar å gå. På dette feltet vil det også vera mogeleg å ha eit nordisk perspektiv på arbeidet vidare.

Eit viktig kontaktpunkt i utviklingsarbeidet vil Tromsø Museum og Universitetet i Tromsø kunna vera. Der har ein vist interesse for ei meir teoretisk tilnærming til feltet i form av forskingsprosjekt som prøver å fanga det spesifikke ved læring og vidareføring av prosessuell kunnskap. Universitetet har m. a. tilsett ein båtbyggjar som skal arbeida med slike spørsmål.

I tilknyting til dette punktet er det naturleg å nemna behovet som melder seg i samband med bevaring og freding av landskap. Dei skal røktast og drivast på ein måte som vil krevja praktisk kunnskap. Miljøforvaltninga blir oppmoda om å vurdera ei nettverksorganisering av forvaltning, landbruksstyresmakter og museum for å få ei rasjonell ordning for det praktiske arbeidet som skal utførast i dei landskapa som skal bevarast eller fredast. Eit viktig punkt er å fastsetja kva kunnskap som trengst for å kunna halda i hevd og driva ulike landskapstypar. Dette arbeidet bør gå parallelt med sjølve fredingsarbeidet, slik at ein har eit apparat og aktørar som kan gjennomføra dei praktiske arbeidsoppgåvene når eit fredingsvedtak er eit faktum.

15.2 Organisatoriske og administrative tiltak for musea

15.2.1 Delt museumsansvar mellom departementa

I utgreiinga blir det reist spørsmål om alt ansvar for musea skal samlast i eitt departement og då i Kulturdepartementet (jf. avsnitt 10.7.). Museumsutvalets konklusjon er at ein held på noverande ansvarsforhold, der museum som har ei tematisk, naturleg tilknyting til eit fagdepartement, skal vera eit ansvar for vedkomande departement.

Museumsutvalet tilrår at budsjettansvaret for dei statlege ansvarsmusea bør liggja i det einskilde departementet eller etaten slik som i dag. Det vil vera naturleg at NMU er det organet som står for oppfølging av avtalene mellom statlege ansvarsmuseum og ulike departement/etatar.

Sjølv om einskildmusea blir verande under same departement som i dag, bør eitt departement ha ansvar for å føra ein overordna, statleg politikk på feltet. Museumsutvalet meiner at det er naturleg at Kulturdepartementet har dette ansvaret. Det vil bety at Kulturdepartementet har ansvar for å utarbeida langtidsplanar for utviklinga av museumsverksemd i Noreg. Vidare vil det vera Kulturdepartementets ansvar å laga eit regelverk som skal gjelda alle museum med offentleg tilskot, utan omsyn til departementstilknyting (jf. avsnitt 10.9.1.).

Museumsutvalet tilrår at det bør etablerast ei ordning med interdepartemental samordning av museumstiltak. Ein måte å gjera dette på er eit årleg kontaktmøte på statssekretærnivå mellom Kulturdepartementet og andre departement med museumsansvar, dessutan ein representant for Sametinget. Målet med kontaktmøtet vil vera å informera om aktuelle saker, vurdera samordning av tiltak og å fanga opp unødvendig dobbelkøyring. Kulturdepartementet bør ha samordningsfunksjonen med NMU som sekretariat.

15.2.2 Selskapsformer

Når museum skal velja organisasjonsform, er det viktig å ha klart for seg dei samfunnsmessige oppgåvene museet skal ha (jf. avsnitt 9.2.). Organisasjonsforma skal vera eit instrument som fremjar målsetjinga og som gjev oversiktlege og ryddige driftsforhold for institusjonen. Omsynet til samlingane som ein kunnskapskapital for framtida må vega tungt når ein legg opp organisasjonsform. Spesielt er det viktig å sikra at samlingane ikkje kjem i fare dersom det oppstår ekstraordinært vanskelege, økonomiske situasjonar, som t.d. konkurs.

I dag er det i hovudsak tre selskapsformer som er i bruk ved norske museum: a) offentleg eigarskap, der musea er ein organisatorisk del av forvaltninga; b) stiftingar og c) foreiningseigarskap. Museumsutvalet vil generelt tilrå at institusjonane går gjennom vedtekter og organisasjonsformer med juridisk sakkunnige. Spesielt er det viktig for dei musea som er del av foreiningar. I den avtaleordninga som Museumsutvalet gjer framlegg om, vil det bli eit krav at juridiske og andre formelle sider ved institusjonane skal avklarast, særleg med tanke på å sikra samlingane (jf. avsnitt 10.9.1.).

Museumsutvalet gjer elles framlegg om at dei statlege musea under Kulturdepartementet blir organiserte som stiftingar, der departementet har fleirtal i styra. Konkret betyr det Nasjonalgalleriet, Museet for samtidskunst, Arkeologisk museum i Stavanger og Riksutstillingar. Det vil vera meir i samsvar med prinsippet om rammestyring. Då vil musea som departementet har hovudansvar for, vera likt organiserte.

15.2.3 Museumsstyra

Dei fleste musea har eit styre der medlemene er oppnemnde av stat, fylkeskommune eller kommune, eller dei er valde på årsmøte o.l. i lag og foreiningar (jf. avsnitt 10.9.4.). Unntaka kan vera kommunale museum som blir drivne som del av den kommunale administrasjonen. I eit system der musea i stor grad er sjølvstendige einingar, er styra det viktigaste organet for omverda når det gjeld å ha innsyn i og å kunna påverka det som hender på institusjonane. Styra er den formelle kontaktlekken mellom musea og det samfunnet musea skal tena.

På prinsipielt grunnlag vil Museumsutvalet tilrå at forvaltningsnivåa som har ansvar for driftsfinansiering av museum, bør oppnemna representantar i museumsstyra. Utgangspunktet er at økonomisk ansvar bør følgjast opp med styringsansvar.

Når det gjeld Forsvarsmuseet og dei andre etatsmusea, meiner Museumsutvalet at det bør vurderast å etablera styre for dei med ekstern representasjon. Det vil kunna vera med å styrkja kontakten med samfunnet elles.

15.2.4 Universitetsmusea

Utan tvil har universitetsmusea den mest omstendelege organiseringa av alle norske museum (jf. avsnitt 10.2.3.). Museum som institusjonstype har eit vidare aktivitetsfelt enn vanlege undervisningsinstitutt. Funksjonar som går på tilsyn og vedlikehald av samlingar eller formidlingstilbod til eit allment publikum, passar ikkje alltid like godt inn i eit system der både organisering og budsjettekniske opplegg i hovudsak er ein funksjon av studenttal. Dette har m. a. ført til vanskar med å gjera universitetsmusea tilstrekkeleg synlege i budsjettsamanheng både internt i universiteta og overfor KUF. Det gjer at potensialet som levande dialoginstitusjonar i samfunnet på langt nær har blitt utnytta.

Det er opp til kvart universitet innanfor lov om universitet og høgskolar å finna den organisasjonsforma som ein meiner høver best for si museumsdrift. Museumsutvalet vil likevel peika på at som synlege og slagkraftige institusjonar både innanfor universiteta og i samfunnet elles bør universiteta vurdera nokre forhold som kan markera universitetsmusea som sjølvstendige einingar:

• Universitetsmusea bør i fellesskap utarbeida ei museumspolitisk plattform som viser kva rolle dei vil og kan spela i forhold til resten av museumsverda.

• Universitetsmusea bør organiserast som eigne, sjølvstendige driftseiningar direkte under kollegiet.

• Dersom den organisatoriske forma elles tillet det, bør det vurderast å ha eksterne representantar i styra.

• I tillegg til systemet med valde faglege leiarar av universitetsmusea bør det vurderast ei ordning med direktørar, tilsette på åremål.

Det primære i den framtidige organiseringa av universitetsmusa er at dei får stor grad av organisatorisk og fagleg sjølvstende for på den måten å kunna utnytta det faglege potensialet som ligg der, både innanfor universiteta, i forhold til andre museum og i forhold til samfunnet elles.

15.2.5 Knutepunktinstitusjonar

Ordninga med knutepunktinstitusjonar har til no først og fremst vore ei øyremerkt finansieringsordning (jf. avsnitt 10.2.4.). Departementet innførte prosentdelt samanskotslag for kunst- og kunstindustrimuseum, samstundes som modellen vart oppheva for dei kulturhistoriske musea. På same måten som tilskotsordninga for museum strir mot intensjonane i kommunelova, gjer ordninga med knutepunktinstitusjonar det. Sjølv om ein frå statleg hald ser på ordninga som ein statleg stimulerings- og styringsreiskap og ikkje primært som ei finansieringsordning, blir ordninga lett oppfatta berre som eit finansieringsopplegg der staten skal bera storparten av utgiftene.

Ordninga har eit svært tungrodd budsjett- og rapporteringsopplegg. Knutepunktinstitusjonane skal rapportera til to, stundom tre forvaltningsnivå, dels med ulike budsjett- og rapporteringsrutinar og ulike tidspunkt. Dette fører til unaudsynleg ekstra-arbeid i institusjonane. I tillegg er avtaleverket slik at dersom ein regional/lokal part reduserer sitt tilskot, vil det automatisk føra til reduksjon av det statlege tilskotet. Ordninga står dessutan i motsetnad til funksjonsdelingsprinsippet som St.meld. nr. 61 (1991-92) Kultur i tiden gjekk så sterkt inn for, med tilskotsansvar samla på eitt forvaltningsnivå.

Museumsutvalet gjer framlegg om at ordninga med museum som knutepunktinstitusjonar blir oppheva. Dei aktuelle institusjonane blir overførte til fylkeskommunalt ansvar, dersom det ikkje ligg føre særlege grunnar til at dei skal vera statlege ansvarsmuseum (jf. avsnitt 10.2.2.1.). Den statlege delen av tilskota bør overførast til det generelle rammetilskotet til fylkeskommunane. Dei formidlingsoppgåvene som dei aktuelle institusjonane skal ha i eit nettverkssamarbeid, kan ein få til gjennom samordningsfunksjonar som Riksutstillingar står for (jf. avsnitt 8.3.9.).

15.2.6 Samiske museum

Museumsutvalet meiner det er rett at Sametinget overtek det meste av det statlege ansvaret for museumsdrift og -investeringar (jf. avsnitt 10.3.). Dermed vil museumsfeltet koma på line med kulturminneforvaltninga og andre kultursaker. I praksis betyr det at Kulturdepartementets ansvar for offentleg driftstilskot til Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger blir overført til Sametinget. Sametinget avgjer sjølv korleis det samordnande ansvaret skal realiserast, evt. knytt direkte til Sametingets sekretariat, til Samisk kulturminneråd eller til Samisk kulturråd.

Når det gjeld eit evt. samisk kunstmuseum, vil Museumsutvalet gjera framlegg om at det blir etablert som ei ny avdeling ved Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger. Det er allereie gjort framlegg om ei samlokalisering, og med dei små einingane som det i alle tilfelle er tale om, vil ei samorganisering vera klart å føretrekkja.

I NOU 1987: 34 Samisk kultur og utdanning. De enkelte sektorer. Administrasjon gjer eit fleirtal i utvalet framlegg om å etablera tre samiske hovudmuseum, eitt for det nordsamiske området, eitt for det lulesamiske og eitt for det sørsamiske. Museumsutvalet støttar dette synet og meiner at ei slik løysing kan la seg realisera ved å samorganisera Sámiid Vuorká-Dávvirat/De Samiske Samlinger, Árran Julevsáme guovdásj/Lulesamisk senter og Saemien Sijte/De sørsamiske samlinger under Sametinget som sjølvstendige einingar med eit konsernliknande driftsopplegg.

Ei slik organisering vil fanga opp dei markerte kulturskilnadene som finst på det samiske området, samstundes som ein kan ta vare på og utvikla fellessamiske kulturtrekk og verdiar. Saman og kvar for seg vil dei kunna fungera som faglege tyngdepunkt for dei andre musea. Graden av sjølvstende kan vera stor, men planlegging og drift på dei viktigaste funksjonsområda må samordnast. Som nemnt ovanfor skal Sametinget ha ansvaret for driftsfinansiering og vil også på sikt kunna vurdera om institusjonane bør slåast saman til ei eining (jf. avsnitt 10.2.2.1.). Sjølv om kulturhusutvalet gjer framlegg om å etablera regionale ansvarsinstitusjonar med 100% statleg driftsfinansiering, tilrår Museumsutvalet at dei andre samiske musea framleis skal vera eit kombinert fylkeskommunalt og kommunalt ansvar, til liks med dei andre regionale og lokale musea. Det vil vera ei markering av den regionale og lokale forankringa som desse institusjonane har.

Når det gjeld investeringstilskot til nybygg og/eller nye institusjonar, gjer Museumsutvalet framlegg om at midlar blir overførte frå Kulturdepartementets post for nasjonale kulturbygg til Sametinget, som prioriterer etter ein samla plan for utvikling av samiske kulturinstitusjonar. Eventuelle nye statlege ansvarsmuseum får 100% finansiering, medan regionale/lokale museum får inntil 50% tilskot frå Sametinget (jf. avsnitt 10.5.3.). På regionalt nivå bør alle nyetableringar av samiske museum vera baserte på fylkes(del)planane for museumsverksemd (jf. avsnitt 10.4.2.1.).

15.2.7 Tilskotsordninga for museum

Tilskotsordninga for halvoffentlege museum vart innført i 1975 som ein lekk i ei desentraliseringsline når det galdt offentleg finansiering av museum (jf. avsnitt 10.4.1.). Ordninga var basert på at fylkeskommunane fastsette driftstilskotet til musea som kom med i ordninga. Staten skulle refundera ein del av utgiftene prosentsatsar som var identiske med prosentsatsane for tilskot til vidaregåande opplæring.

Så lenge automatikken fekk verka, fram til 1983, hadde ordninga ein kraftig vekst. Samla tilskot auka i gjennomsnitt med 30% årleg fram til 1983. Dei første sju åra auka talet på museum under ordninga frå 179 i 1975 til 275 i 1982. Då ordninga formelt sett vart avvikla i 1994, var 315 museum med i ordninga. Med verknad frå 1995 fall den formelle bindinga mellom det statlege og det fylkeskommunale løyvingsnivået bort. Omlegginga har ført med seg at Kulturdepartementet årleg overfører eit tilskot som er øyremerkt museumsformål (kap. 328, post 60 Tilskotsordning for museum).

Når ordninga skal førast vidare, vil Museumsutvalet ta utgangspunkt i at øyremerkte prosenttilskot først og fremst har effekt som stimuleringstiltak. Slik var det med tilskotsordninga den første tida, slik har det vore til no når det gjeld knutepunktinstitusjonane. Men når det ikkje lenger er eit mål å stimulera, men å føra noko vidare, vil andre ordningar kunna verka minst like godt som øyremerking. Midlane i tilskotsordninga for museum bør difor gå inn i det generelle rammetilskotet til fylkeskommunane. Då vil fylkeskommunane stå fritt til å følgja opp dei mange positive signala som ligg i museumsplanane. Det understrekar samstundes den betydninga fylkeskommunane bør ha når det gjeld museumsarbeid på regionalt og lokalt nivå.

Det er då ein føresetnad at det statlege engasjementet og intensjonane i tilskotsordninga blir følgde opp. Ei museumslov som Museumsutvalet gjer framlegg om, vil vera eit verkemiddel for å sikra rammevilkåra for musea også regionalt (jf. avsnitt 10.8.). For å kunna ha oversyn over korleis museumsarbeidet utviklar seg på fylkeskommunalt nivå, bør fylkeskommunane framleis rapportera til Kulturdepartementet. Det vil også vera naudsynleg som grunnlag for å vurdera evt. nye stimuleringstiltak.

15.2.8 Fylkeskommunale museumsplanar

Med den desentraliserte strukturen som norske museum har, vil fylkeskommunen vera det viktigaste forvaltningsnivået for eit fleirtal av museumseiningane (jf. avsnitt 10.4.2.). Planarbeidet som fylkeskommunane har sett i gang, har hatt ein positiv effekt på museumsarbeidet i fylka. I det vidare planarbeidet vil Museumsutvalet tilrå at fylkeskommunane legg vekt på følgjande moment:

• Det blir tilrådd ei sterkare nettverksorganisering av musea i kvart fylke, m. a. ved å definera ansvarsmuseum (jf. avsnitta 10.2.2.1 og 12.2).

• Fylkeskommunane bør gå eit steg vidare i plansamanheng og utarbeida fylkesdelplanar for museumsverksemda.

• Det er naturleg at kommunane tek større ansvar ved å engasjera seg meir i museumsarbeidet. På den måten blir det større samsvar mellom lokalt engasjement og lokalt ansvar. Avtalefesta fordeling av økonomisk ansvar mellom fylkeskommunane og kommunane vil vera ei rettesnor både for institusjonar og forvaltningsnivåa.

• Bruk av avtaler mellom fylkeskommunen og dei institusjonane som fylkeskommunen har ansvaret for, bør bli ei fast ordning. Avtalene bør vera knytte opp mot langtidsplanar som institusjonane utarbeider.

• Styrking av samordningsarbeidet på fylkesnivå, t.d. med etablering av fellestenester, er positivt. Når fylkeskommunane planlegg fellestenester, bør dei i større grad vurdera samarbeid med og bruk av kompetanse i t.d. universitetsmuseum eller andre museumsmiljø som staten har ansvaret for, dessutan Arkivverket og biblioteksektoren ( jf. avsnitt 7.3.4.1. og 10.2.3).

15.2.9 Kommunale museum

Med det sterke innslaget av lokale samlingar og institusjonar finn Museumsutvalet det heilt rett at kommunane i større grad enn tidlegare kjem inn som finansieringspartar når det gjeld museumsdrift (jf. avsnitt 10.4.3.). Hovudprinsippet bør vera at lokale samlingar er eit ansvar for kommunane, medan fylkeskommunane har ansvaret for museum med region- og distriktsansvar. Det vil vera i samsvar med prinsippet om funksjons- og ansvarsdeling. Her må ein likevel i stor grad ta omsyn til variasjonsrikdomen som har vakse fram i kjølvatnet av tilskotsordninga. Museumsutvalet meiner difor at ein må overlata til kvar fylkeskommune å finna fram til funksjonelle samarbeidsformer med kommunane, t.d med delt ansvar for driftsfinansiering. Det viktige er at samarbeidet mellom kommunar og fylkeskommunar blir avtalefesta, og at museumsaktiviteten innanfor eit fylke blir vurdert som ein heilskap (jf. avsnitt 10.4.2.1.).

Når det gjeld museum som er del av kommunal forvaltning, bør det vurderast å gje dei ei friare stilling med eigne styre, der ein også har representantar som står utanfor det kommunalpolitiske området. Det vil vera å markera musea som frittståande, faglege organ også i kommunal samanheng.

15.2.10 Investeringar

Med eit sektoransvar for ulike departement når det gjeld museumsverksemd, meiner Museumsutvalet at vedkomande departement også skal ha ansvar for investeringstilskot (jf. avsnitt 10.5.). Ei viss samordning på dette feltet vil likevel vera på sin plass, først og fremst når det gjeld prosedyrar for etablering av nye institusjonar. Vidare er det også behov for ei samordning av investeringstilskota i Kulturdepartementet og Norsk kulturråd.

Godkjenning av investeringstilskot til nye institusjonar vil i praksis også vera ei godkjenning av at institusjonen skal etablerast. Museumsutvalet vil gjera framlegg om søknads- og vurderingsprosedyrar for nye institusjonar, der m. a. følgjande moment må vera med:

• Det skal vurderast om det er behov for institusjonen, anten i det regionale eller nasjonale nettverket. Er det andre, eksisterande museum som allereie har eit delansvar på feltet, bør det vurderast å styrkja innsatsen ved denne institusjonen framfor å etablera ein ny.

• Er det tale om temamuseum, skal det vurderast om temaet er så viktig at det kan forsvarast å bruka ressursar på å etablera eit museum. Generelt bør ein frå offentleg side vera varsam med å etablera nye museum med smale temaområde.

• Når det gjeld tilskot til institusjonar som skal vera eit regionalt og lokalt driftsansvar, skal investeringssøknader vera tilrådde av fylkeskommunen, evt. med tilvising til fylkeskommunens museumsplan. Når det er fleire søknader frå eit fylke, skal fylkeskommunen setja opp ei prioritert liste.

• Saman med søknaden om investeringstilskot skal det liggja føre ein driftsfinansieringsplan der fylkeskommune og/eller kommune(ar) stadfestar det ansvaret dei skal ha.

• Det statlege investeringstilskotet til regionale og lokale institusjonar kan vera inntil 50% av totalkostnadene.

• For statlege ansvarsmuseum vil statens ansvar vera 100% av investeringskostnadene.

• Nye statlege ansvarsmuseum skal i størst mogeleg grad samorganiserast med eksisterande ansvarsmuseum, evt. som nye avdelingar.

Tilskota frå Kulturdepartementet til kulturbygg er i dag administrerte på ulike måtar: departementets tilskot til nasjonale kulturbygg og kulturbyggmidlane i Norsk kulturråd. Museumsutvalet vil hevda at det vil vera ein føremonn å samla tilskotsansvaret ein stad, anten i departementet eller i Norsk kulturråd. Både søkjande institusjonar og styresmaktene vil vera tente med ei sterkare samordning, slik at søknadene kan vurderast i samanheng. I tillegg bør tildelingsansvaret for statleg investeringstilskot til samiske museum overførast til Sametinget.

Museumsutvalet tilrår også at ein vurderer å få til ei samordning med Kulturdepartementets tilskot til regionale og lokale kulturbygg (kap. 320 post 60). Målsetjinga med desse tilskota er bl.a. å utnytta eksisterande ressursar og auka kvaliteten på kulturlokale. I somme samanhengar vil det vera fornuftig å vurdera planar for nye, lokale museumsbygg og planar for generelle kulturbygg i samanheng. Spesielt vil det vera tenleg i dei tilfella der utstillingar og andre publikumsfunksjonar er det viktigaste innhaldet i eit nytt museumsprosjekt.

NMU kan i samråd med eit fagråd gje ei samordna innstilling om fordeling av investeringsmidlar til museumsbygg. Det rådgjevande fagrådet bør m. a. ha medlemer som er oppnemnde av museumsorganisasjonane.

15.2.11 Riksutstillingar - for alle typar museumsutstillingar

På museumsfeltet er den mest konkrete, statlege satsinga på utstillings- og formidlingsarbeid retta mot kunstområdet med etablering av Riksutstillingar (jf. avsnitt 8.3.9.). Ein svært nærliggjande tanke er å ta nemninga Riksutstillingar bokstavleg, og på same måten som i Sverige utvikla institusjonen til ein organisasjon med spisskompetanse på vandreutstillingar og anna formidlingsarbeid utan omsyn til tematisk innhald. Det vil sjølvsagt gje ein annan institusjon enn det som er planlagt pr. dato. Men då vil ein få ei meir samlande kompetanseoppbygging med betre utnytting av ein felles infrastruktur, til beste for ein samla innsats på utstillingsområdet. Den meir tradisjonelle, tematiske kompetansen kan takast vare på ved at personalet har sine spesialfelt. Med tida vil ein kunna få ein institusjon der det reint organisatorisk ligg vel til rette for spennande eksperimenttiltak som kan gå på tvers av dei tradisjonelle og stundom litt stivna båsane som skil mellom ulike utstillingskategoriar.

I prinsippet ville då Riksutstillingar kunna arbeida med alle typar utstillingar, og musea kunne ha ein felles kunnskapsbase å konsultera. Med Riksutstillingar som eit koordinerande organ ville det også vera mogeleg å få til ein betre struktur og høgare aktivitet når det gjeld vandreutstillingar. Ikkje minst vil dette vera positivt når det gjeld å få utanlandske vandreutstillingar til Noreg.

Eit hovudpoeng for Museumsutvalet er at ein ikkje automatisk etablerer nye institusjonar/organisasjonar kvar gong ein skal gjera noko som ikkje er heilt likt det ein har gjort før. Når det gjeld statlege fellestiltak på utstillingssida, kan samordning ha eit så stort potensiale at det bør prøvast.

15.2.12 Museum, bibliotek og arkiv

Konkrete samarbeidsprosjekt er det beste utgangspunktet for vidareutvikling av samordningstiltak for museums-, bibliotek- og arkivsektoren. Med utgangspunkt i slike prosjekt vil Museumsutvalet tilrå at Kulturdepartementet oppnemner ei samordningsgruppe med representantar frå Riksarkivet, Nasjonalbiblioteket og Norsk museumsutvikling. Dei bør gjera ei systematisk kartlegging av dei arbeidsfelta i dei tre sektorane der ein med samordningstiltak på sentralt nivå kan oppnå betre tenester for samfunnet med meir rasjonell ressursbruk. Bruk av informasjonsteknologi er døme på eit slikt område. Utviklingsarbeid som går på bevaringstiltak for privatarkiv og fotografisk materiale er eit anna felt. Utvikling av felles strategi som gjeld tenester overfor publikum, vil vera eit tredje felt der det bør vurderast samordningstiltak (jf. avsnitt 12.3.).

15.2.13 Internasjonalt samarbeid

Museumsutvalet vil understreka kor viktig det er at norske museum og einskildpersonar er aktive innanfor internasjonalt museumsarbeid (jf. avsnitt 12.6.). Som alltid vil det konkrete arbeidet måtta gjennomførast av museumsmiljøa sjølve. Det viktigaste tiltaket ein kan gjera sentralt, er å leggja tilhøva til rette for at den norske innsatsen på feltet blir best mogeleg. Det vil vera naturleg at NMU tek på seg ei samordnande rolle i den statlege innsatsen.

Nokre konkrete tiltak kan realiserast relativt raskt:

• kontakt med NORAD og Riksantikvaren/Direktoratet for naturforvaltning for å kartleggja mogelege bistandsprosjekt innanfor museumsetablering og miljøforvaltning i den tredje verda.

• kontakt med Utanriksdepartementet for å drøfta mogeleg norsk innsats på museumsfeltet i samband med ekstraordinære hjelpeprogram.

• stipend til norske museumsfolk for å delta på internasjonale etterutdanningskurs.

• reisetilskot til norske museumsfolk som får leiarposisjonar i internasjonale fagkomitear.

• ordning med utveksling av museumspersonale mellom institusjonar, evt. gjennom bilaterale og andre avtaler på kulturområdet.

• ordning med tettare samarbeid mellom samiske museum på tvers av nasjonalstatgrensene.

15.3 Arbeidet i institusjonane

15.3.1 Innsamling og forsking

Museumsutvalet framhevar kor viktig forsking er som grunnleggjande aktivitet dersom museum fullt ut skal kunna spela rolla som samfunnsminne (jf. avsnitta 7.2.1 og 7.2.6). Museumsutvalet meiner at innsamlingsverksemda vil bli direkte skadelidande dersom ho ikkje er kopla saman med forskingsprosjekt eller problemorienterte innsamlingsplanar.

I tillegg til universitetsmusea bør ansvarsmusea på nasjonalt og fylkeskommunalt nivå bli dei viktigaste aktørane på forskingsområdet.

Nedanfor blir det lista opp ein del tiltak som Museumsutvalet meiner kan vera med på å styrkja innsamlings- og forskingsaktiviteten ved musea:

1. Institusjonane må i større grad ta ansvar for forskingsaktiviteten på den måten at forsking blir integrert i institusjonsplanane. Det vil også vera viktig at forsking i større grad blir prosjektorganisert. Det blir vidare understreka at forskings- og innsamlingsplanar i større grad bør integrerast. I den føreslegne avtaleordninga for museum vil det bli kravd at det skal gjerast greie for forskingsaktivitet i det avtaleverket som skal utarbeidast for institusjonane, og som skal gjelda mellom det einskilde museet og ansvarleg forvaltningsnivå ( jf. avsnitt 10.9.1.).

2. Musea utanfor universiteta bør i aukande grad søkja kontakt med universitet/høgskular for å knyta til seg hovudfagsstudentar, evt. også doktorgradsstudentar, som samarbeidspartnerar i innsamlings- og forskingsprosjekt. Det gjeld sjølvsagt felt der museet har materiale og/eller fagleg kompetanse.

3. Universitetsmusea bør vurdera å utvikla forskingsmessig spisskompetanse innanfor ulike felt i eit Noregsnett.

15.3.2 Fellesmagasin og fellestenester

Eit av tilhøva som er stadfesta i utgreiinga, er at store delar av samlingane er oppbevarte i lokale som ikkje er eigna til formålet (jf. avsnitt 7.3.4.1.). Den vanlege boteråda på dette har vore å byggja tilpassa magasinareal ved kvar einskild institusjon. Men disponible midlar til nybygg har ikkje stått i forhold til ønskja og behova for slike nybygg.

På dette feltet meiner Museumsutvalet at det er grunn til å sjå på alternative løysingar. Overføring av gjenstandar til høveleg lokale betyr ikkje nødvendigvis alltid nybygg. Det kan like godt vera reorganisering av andre lokale/bygningar ved institusjonen, eller etablering av magasinfunksjonar i lokale utanfor museet. Mange av dei store musea har funne slike løysingar.

I visse høve kan det vera rett å vurdera etablering av ei form for sentralmagasin, der fleire institusjonar, t.d. i eitt eller fleire fylke, kan få løyst magasinbehova, evt. i bygningar som blir tilpassa til formålet. Val av løysingar vil vera avhengig av dei lokale/regionale føresetnadene. Det er truleg også slik at samarbeid om eit sentralmagasin på mange måtar ligg betre til rette t.d. i Oslo, Bergen, Trondheim og Tromsø enn mange andre stader.

I fleire av dei fylkeskommunale museumsplanane blir det nemnt ønskje om å etablera fellestenester for musea. Konservering er den tenesta som dei fleste fylka nemner. Tre fylke har allereie etablert konserveringstenester.

Det er all grunn til å sjå positivt på denne typen fellesløysingar på konserveringsområdet. Museumsutvalet vil likevel reisa spørsmålet om ikkje fellestenester i direkte konservering i endå større grad kan baserast på eksisterande konserveringsmiljø og dermed omfatta fleire fylke. Det er fullt mogeleg å tenkja seg ei ordning der musea utan fagutdanna teknisk konserveringspersonale får utført slike tenester ved institusjonar som allereie har personale og verkstader/laboratorium. Desse institusjonane kan skipa fleire oppdragsstillingar for å utføra leigeoppdrag. På den måten kan ein få endå betre utnytting av eksisterande lokale og kostbart, teknisk utstyr.

15.3.3 Inngangspengar

Museumsutvalet ser dei prinsipielle motførestellingane mot bruk av inngangspengar i dei offentlege musea (jf. avsnitt 8.3.8.). Museumsutvalet kan likevel ikkje sjå at det kan forsvarast å behandla musea annleis enn andre tenester som i hovudsak er finansierte av det offentlege. Hovudregelen bør såleis vera at institusjonane tek inngangspengar. Eit viktig prinsipp må i den samanhengen vera at billettinntektene skal tilfalla institusjonane heilt og fullt. Inngangspengar er det viktigaste og ofte det einaste inntektspotensialet musea har, dersom dei skal kunna bidra i særleg grad med eigeninntekter.

Eit anna spørsmål i tilknyting til inngangspengar er om skuleklassar skal betala for omvisingar eller andre tenester på musea. Vanlegvis høyrer skulebesøk til dei mest ressurskrevjande tenestene som musea yter. Praksis varierer mykje frå institusjon til institusjon. Somme museum tek ikkje betalt for skular i det heile. Andre skil mellom skular i vertskommunen og den nære regionen, og skular utanfor primærområdet. Atter andre tek betaling av alle skuleklassar.

Med det klare politiske signalet om at ein skal prioritera tiltak som aukar museumsbesøk av born og unge, burde konsekvensen vera at alle museum som får tilskot frå det offentlege, har gratis inngang for skuleelevar i undervisningssamanheng. Samstundes er det grunn til å peika på at det i stendig større grad blir vanleg at offentlege sektorar kjøper tenester hjå kvarandre. Slik sett burde det vera rimeleg at skulesektoren betaler for tenester dei får frå musea. Det kan tenkjast ordningar der skuleklassar går gratis når dei bruker museumsutstillingar på eiga hand, medan det blir betalt for bruk av museumspersonalet til omvisingar, spesielle opplegg o.a. Den beste utnyttinga av museum i skulesamanheng er i alle fall at skular og museum legg opp skikkelege planar for korleis museum skal integrerast i undervisninga.

15.4 Musea og miljøforvaltninga

15.4.1 Automatisk freda kulturminne

Museumsutvalet konstaterer at prinsippet om å skilja forvaltning og forsking er vedteke innanfor miljøforvaltninga (jf. avsnitt 11.2.2.1.). Samstundes vil Museumsutvalet understreka sterkt nokre forhold som gjeld kunnskapsproduksjon og samlingshandtering i tilknyting til materialet som blir resultat av inngrep i automatisk freda kulturminne.

Kunnskapsverdien av arkeologiske samlingar er avhengig av problemstillingar for og den metodiske gjennomføringa av sjølve utgravingane. Det er tale om ein kunnskapsgenererande prosess der utviklinga av problemstillingar, gjennomføring av graving, analysar, konklusjonar og formidling av ny, modifiserande eller stadfestande kunnskap utgjer ein heilskap. Det er ein prosess der einskildelementa er sterkt innbyrdes avhengige. Spesielt vil Museumsutvalet understreka det viktige i at landsdelsmusea og sjøfartsmusea som ansvarlege for forsking, mottak, vedlikehald og handtering av arkeologiske samlingar og dokumentasjonsmateriale bør ha hovudansvaret for alt som verkar inn på tilstand og dermed også kunnskapspotensialet til samlingane.

Arkeologiske graveoppdrag må innordnast prinsipp og prosedyrar som landsdelsmusea og sjøfartsmusea utarbeider i samarbeid med Riksantikvaren. I dette ligg også ei fast ordning med avlevering av funn og dokumentasjonsmateriale frå gravingar til landsdelsmusea og sjøfartsmusea.

15.4.2 Utførsel av kulturminne

Det blir arbeidd med nye forskrifter til § 23 i lov om kulturminne som gjeld forbod mot å føra ut av landet automatisk freda kulturminne, bygningar av alle slag, sjeldne trykk, arkivsaker og gjenstandar av kunst-, kultur- og personhistorisk interesse som er eldre enn 100 år (jf. avsnitt 11.2.2.2.). Musea er den naturlege ansvarsparten når det gjeld å avgjera i kva grad gjenstandsmateriale skal kunna førast ut av landet. Dei vil sitja med den naudsynlege detaljkunnskapen som trengst for å kunna avgjera om einskildobjekt bør bli verande i landet eller ikkje. I den samanhengen er det viktig å peika på ein del forhold som det bør gjerast noko med:

• Det er tydeleg at lovparagrafen er lite kjend mellom dei som fører ut gjenstandar anten i privat samanheng eller som del av forretningsdrift. Betre informasjon er difor naudsynleg.

• Oppfølginga av regelverket er førebels litt mangelfull. Det bør koma faste rutinar for kontakt med tollvesen og politi.

• Sjølv om det truleg berre blir søkt om utførselsløyve for ein del av gjenstandane som blir førte ut av landet, er det ein sterk auke i søknadsmengda. I samband med vurderinga av dei nye forskriftene bør det vurderast å skipa ein sekretariatsfunksjon som kan samordna dei juridiske og formelle sidene ved søknadsvurderinga for å sikra lik behandling. Dei aktuelle musea kan då stå for den faglege vurderinga av sjølve gjenstandsmaterialet. Det bør også vurderast eit fast honoreringssystem for behandling av søknader.

I samband med arbeidet med ei museumslov bør det vurderast om det er føremålstenleg å overføra § 23 til denne lova (jf. avsnitt 10.8.).

15.4.3 Bygningsvern

Museumsutvalet meiner at det ligg til rette for ei sterkare samordning av innsatsen innanfor bygningsvern på fylkesnivå (jf. avsnitt 11.2.2.3.). Ei samordning på dette feltet vil gje ei betre utnytting av det kunnskaps- og rådgjevingspotensialet som ligg i musea. I den grad musea i eit fylke skal ha oppgåver innanfor den delen av bygningsvernet som ligg under kulturminneforvaltninga på fylkesplan, må det formaliserast i dei avtalene som skal lagast mellom institusjonane og fylkeskommunen. Spørsmålet om kompensasjon til musea for oppdrag for kulturminneforvaltninga må m. a. vera omfatta av desse avtalene.

På nasjonalt nivå bør Riksantikvaren, Norsk museumsutvikling og aktuelle statlege ansvarsmuseum laga ein handlingsplan for oppbygging av regionale kompetansesentra for bygningshandverk, knytte til museum. Tiltaket må sjåast i samanheng med ei meir systematisk oppbygging av handlingsboren kunnskap, der bygningshandverk vil utgjera eit vesentleg innslag fordi det har det største volumet.

15.4.4 Teknisk-industrielle kulturminne

I verneplanen for teknisk-industrielle kulturminne er det peika ut seks prioriterte anlegg som har fått istandsetjingsmidlar frå Riksantikvaren og utviklingsmidlar frå Norsk kulturråd (jf. avsnitt 11.2.2.4.). Driftsfinansieringa er derimot ikkje sikra. Når det gjeld dei seks aktuelle anlegga, meiner Museumsutvalet at det bør skjerast gjennom og sikrast forsvarleg drift i framtida gjennom offentlege tilskot.

Museumsutvalet tilrår at staten ved Kulturdepartementet, Miljøverndepartementet, Nærings- og energidepartementet og Fiskeridepartement med verknad frå budsjettåret 1997 overfører auka driftsmidlar til dei aktuelle fylka for å sikra drifta. Ein samla aksjon frå desse departementa vil markera det sektoransvaret som departementa har og bør ha på museumsfeltet. Dei øyremerkte, statlege midlane blir avgrensa til fire år etter ein fordelingsmodell der staten står for 60% av utgiftene og det regionale nivået ber 40%. Etter fire år går det statlege tilskotet inn i dei generelle rammeoverføringane til fylkeskommunane.

Når det gjeld nye anlegg som skal sikrast i framtida, vil Museumsutvalet gjera framlegg om at ein bør vurdera å bruka eit nordisk perspektiv. Teknisk-industrielle kulturminne er eit felt der dei kulturgeografiske skilnadene ikkje kan samanliknast med det ein kan finna t.d. når det gjeld trebygningar. Med tanke på dei store økonomiske utteljingane som må til, både når det gjeld istandsetjing og drift, kan det vera rett å få til eit nordisk utval som samla sett dekkjer den kulturhistoriske variasjonen ein vil visa.

For alle nye anlegg vil Museumsutvalet gjera framlegg om at eit bindande opplegg for driftsfinansieringa skal vera på plass før arbeidet med istandsetjing blir sett i gang. I praksis vil det seia same vurderingsprosedyre som for investeringstilskot til nye institusjonar (jf. avsnitt 10.5.3.).

15.4.5 Fartøyvern og kystkultur

Som for dei teknisk-industrielle kulturminna er den offentlege innsatsen i fartøyvernet først og fremst retta mot istandsetjing, medan driftsdelen har eit klart dårlegare fundament (jf. avsnitt 11.2.2.5.). Økonomiske driftskonsekvensar ved vern av fartøy varierer sterkt. Storleiken på fartøya spelar inn, det same gjeld i kva grad fartøya skal drivast som fullverdige båtar eller ikkje. Dei største prosjekta er svært kostnadskrevjande når det gjeld drift og kan tevla med teknisk-industrielle kulturminne i så måte. Når det gjeld kompetanse på vedlikehaldssida, bør det vurderast eit nærare samarbeid mellom dei som kjem inn under Riksantikvarens ansvarsområde, og den militære delen av fartøyvernet.

Museumsutvalet vil gjera framlegg om at ein i arbeidet med fartøyvern i større grad enn i dag ser på realismen i driftsopplegga før vernestatus blir avgjord. Dei einingane som siktar seg inn på museumsdrift, bør gå gjennom dei same evalueringsprosedyrane som andre nye museum (jf. avsnitt 10.5.3. og 10.9.1).

15.4.6 Naturforvaltninga og musea

Fleire av forskingsinstitutta i tilknyting til naturforvaltninga, dei såkalla NI-institutta, Oljedirektoratet og miljøvernavdelingane hjå fylkesmennene, gjennomfører prosjekt som skaper museumsrelevant materiale og samlingar. Dette materialet kjem stundom inn i musea, og stundom ikkje, sjølv om det burde gjera det. (jf. avsnitt 11.3.2.). Det eksisterer ikkje faste rutinar eller avtaler for korleis slike prosjektsamlingar skal handterast. Dette fører stundom til at grunnlagsmaterialet blir øydelagt, og ein sit att med data utan referansemateriale. Her burde det vera mogeleg å få til betre ordningar som koplar prosjekt som skaper museumsrelevant materiale, med ein mottakande museumsinstitusjon i ein tidleg fase av prosjektet. På den måten kan ein sikra at dokumentasjonsarbeidet blir gjort på ein måte som kan gje nytte i ettertid i museumssamanheng. Museumsutvalet tilrår at universitetsmusea i samarbeid med Direktoratet for naturforvaltning, Oljedirektoratet og aktuelle NI-institutt lagar opplegg og prosedyrar som sikrar ei betre utnytting av samlingar og datagrunnlag frå registrerings- og forskingsprosjekt.

På eitt felt ligg det klart til rette for auka innsats frå dei naturhistoriske musea overfor både miljøvernstyresmakter og NFR. I oppfølginga av FN-konferansen om miljø og utvikling i Rio de Janeiro 1992 er biologisk mangfald det viktigaste området. Eit avgjerande grunnlag for det konkrete vernearbeidet retta mot biologisk mangfald er at ein kan identifisera artar, økosystem og biologiske prosessar.

Frå fleire hald blir det peika på at kompetanse innanfor taksonomi er for dårleg utbygd for å kunne gjera den store innsatsen som biodiversitetssatsinga eigenleg legg opp til. I den samanhengen meiner Museumsutvalet at systematisk-taksonomisk kompetanse i dei naturhistoriske musea bør styrkjast, eventuelt med eit eige rekrutteringsprogram som sikrar at ein som nasjon utviklar meir omfattande systematisk-taksonomisk kunnskap og får fleire forskingsmedarbeidarar. Universiteta og NFR bør i fellesskap finna fram til kva tiltak som skal til for å betra situasjonen. Det er viktig å sjå landet under eitt, slik at ein samla sett har den naudsynlege kompetansen på alle felt. I den samanhengen bør universitetsmusea vurdera om dei i sterkare grad skal utvikla ulik spesialkompetanse.

15.4.7 Museum som informasjonsaktørar for miljøforvaltninga

Med tanke på at det finst mange felles interessepunkt, meiner Museumsutvalet det bør vera rom for ei styrking av informasjonen frå forvaltninga til musea (jf. avsnitt 11.4.2.1.). Mange av musea blir allereie nytta som rådgjevingsinstansar i spørsmål som har med kulturminne- og naturforvaltning å gjera. Museumsutvalet meiner det burde liggja til rette for ein meir systematisk bruk av museum som informasjonsaktør for forvaltninga.

I forlenginga av dette kan ein tenkja seg at forvaltninga i større grad enn i dag spelar på det forholdet at musea når mange personar kvart år gjennom sin ordinære formidlingsaktivitet. Miljøforvaltninga kan også her leggja opp til formidlingstiltak som utnyttar den naturlege møtestadfunksjonen som musea har. På dette feltet er det heller ikkje naudsynleg med store omfattande tiltak, det er meir tale om å samordna tiltak og å aktivisera det møtestadnettverket som ligg der.

15.4.8 Informasjonssentra for natur og kultur

På same måten som dei teknisk-industrielle kulturminna må informasjonssentra for natur og kultur få ei avklaring på driftssituasjonen (jf. avsnitt 11.4.2.2.). Sidan miljøvernstyresmaktene har den største interessa av at tenestene til dei aktuelle sentra når flest mogeleg, vil Museumsutvalet hevda at dei same styresmaktene bør ha ei meir aktiv og klarare definert rolle når det gjeld drifta av institusjonane. Slike signal har det kome i tilknyting til dei 13 sentra som no er prioriterte, nemleg nasjonalparksentra (jf. St.meld. nr. 62 (1991-92) Ny landsplan for nasjonalparker og andre større verneområder i Norge). For dei andre aktuelle sentra bør det lagast ein plan som viser kva institusjonar miljøvernstyresmaktene vil satsa på.

Når det gjeld eventuelle nye sentra, vil Museumsutvalet understreka at det i forprosjektfasen må gjerast analysar av føremonner og ulemper med samordning, eventuelt samlokalisering med eksisterande museum. På same måten som for nye museum bør det setjast klare krav til at driftssituasjonen har eit realistisk fundament med forpliktande fråsegner frå bidragspartar før prosjekta blir sette i gang.

15.5 Stimuleringstiltak

15.5.1 Tiltaksplan for spreiing av naturhistoriske museumstilbod

Etter kulturmeldinga vart det i dei påfølgjande budsjettproposisjonane frå Kulturdepartementet sett opp som eit satsingsområde å betra det naturhistoriske museumstilbodet (jf. avsnitt 6.12.1.). Så langt er det lite konkret som har hendt. Norsk museumsutvikling har starta eit samordningsarbeid, men dette er enno på eit førebuande stadium.

Museumsutvalet meiner at det bør lagast ein handlingsplan for å styrkja tilbodet av naturhistorisk kunnskap i museumssamanheng. Rett utforma kan ein handlingsplan vera med på å gje innhald til og kunnskap om omgrep som 'biologisk mangfald', 'berekraftig utvikling' og 'økologisk samspel'. I botnen for handlingsplanen bør følgjande føresetnader liggja:

• Dei naturhistoriske universitetsmusea må spela ei hovudrolle i tiltaksplanen. Det vil vera med på å revitalisera desse musea overfor samfunnet utanfor universitetsverda.

• Det er i første omgang ikkje aktuelt å etablera nye, naturhistoriske museum. Styrking av det naturhistoriske museumstilbodet utanfor universitetsmusea må baserast på eksisterande institusjonar, i første rekkje eit utval av dei kulturhistoriske musea og dei musea som integrerer kultur- og naturhistorie.

• Informasjonssentra for natur og kultur vil vera naturlege medspelarar i programmet (jf. avsnitt 11.4.2.2.).

• Tiltaksplanen bør leggja vekt på tiltak og innhald som integrerer kulturhistorisk og naturhistorisk kunnskap.

• Ein tiltaksplan må kombinerast med den innsatsen som musea og kulturminne- og naturforvaltninga gjer innanfor landskapsskjøtsel. På det feltet er det lett å illustrera samspel og konflikt mellom menneske og natur (jf. avsnitt 11.4.1.2.). På den måten kan naturhistorisk kunnskap få konkrete tilknytingspunkt til lokale og regionale forhold.

• Det må søkjast samarbeid med skuleverket og den satsinga som er meint å koma der i samband med styrking av det naturfaglege innhaldet i undervisninga (oppfølging av Naturfagutredningen).

Initiering og gjennomføring av ein handlingsplan for naturhistorisk baserte museumstilbod må gjerast på sentralt nivå. Tre departement er involverte på ansvarssida: Kyrkje-, undervisnings- og forskingsdepartementet, Kulturdepartementet og Miljøverndepartementet. Det er naturleg at NMU i samarbeid med Nasjonalt utval for universitetsmusea (NUUM) og Riksantikvaren/Direktoratet for naturforvaltning tek initiativ for å setja i gang tiltaksplanen.

Sjølve planen kan tenkjast å bli gjennomført etter følgjande leist:

1. Målet med programmet er å etablera ei fast ordning med integrering av kulturhistorisk og naturhistorisk kunnskap i museumsmiljøa. Innan år 2005 bør alle fylka ha eit fast organisert opplegg for eit naturhistorisk museumstilbod basert på samarbeid mellom eksisterande institusjonar.

2. I ein første fase blir det sett i gang eit femårs utviklingsprogram, der museumsmiljøa kan søkja om tilskot til prosjekt som tek omsyn til og kombinerer dei elementa som er nemnde ovanfor.

3. Som totalramme for det heile blir det gjort framlegg om 25 mill. kroner fordelte på dei tre departementa over fem år.

15.5.2 Tiltaksplan for musea og det fleirkulturelle samfunnet

I utgreiinga blir det understreka det viktige i at museum skal vera ein stad der folk kan kjenna seg att, der folk kan oppleva og oppdaga kulturelle trekk som gjeld dei sjølve (jf. avsnitt 6.12.2.). Ser ein på dei tema som musea dekkjer, er det berrsynt at hovudtyngda representerer ulike sider ved det norske storsamfunnet. Med unntak av kunst- og kunstindustrimusea og dei naturhistoriske musea er det i stor grad næringsperspektivet som er med å definera innhaldet i musea: landbruk, sjøfart og kystkultur, teknikk, industri osv.

Etnisitet kjem inn som dimensjon i dei samiske musea, i musea som arbeider med kvensk og finsk kulturhistorie og i dei etnografiske museumseiningane ved universiteta i Oslo, Bergen og Tromsø. Elles i norske museum er etnisitet lite synleg som premiss og formingsfaktor for kulturelle samanhengar og uttrykk. Det gjer at for ulike etniske grupper som representerer minoritetar i det norske samfunnet, er norske museum primært ein stad der dei lærer om dei andre, ikkje om seg sjølve.

Å styrkja det fleirkulturelle innslaget i norske museum vil vera heilt i tråd med den overordna målsetjinga om at museum skal skapa respekt og toleranse for kulturelt mangfald. Eit grunnleggjande prinsipp bør vera at museum i dei områda der det fleirkulturelle kjem til uttrykk, har eit ansvar for å la denne dimensjonen koma fram i den faglege profilen for musea.

Det er eit nasjonalt, statleg ansvar å styrkja innsatsen på dette feltet. Museumsutvalet gjer difor framlegg om eit femårs program der musea blir inviterte til å gjennomføra prosjekt som skal utvikla den fleirkulturelle dimensjonen i musea. Hovudaktørar vil vera dei musea som allereie representerer etniske minoritetar i eit fleirkulturelt perspektiv. Konkret betyr det dei samiske musea, dei som arbeider med kvensk og finsk kultur og dei som arbeider med innvandrarkultur. Dessutan er det naturleg at museum i andre delar av landet med fleirkulturelle innslag vil vera med i programmet, som vil omfatta både dokumentasjons-/forskings- og formidlingsprosjekt.

Eit viktig element vil vera å sjå etniske og fleirkulturelle tilhøve i eit historisk perspektiv for å få fram korleis det i Noreg alltid har vore ulike former for fleirkulturelt samkvem. Eit godt gjennomført program kan vera ein god illustrasjon av korleis museum kan fungera som verkstader for kulturell toleransetrening.

Programmet vil omfatta kombinerte dokumentasjons-/forskings- og formidlingsprosjekt. Det er difor naturleg at NFR administrerer det heile gjennom ei prosjektgruppe. Med ei totalramme på 15 mill. kroner vil det i snitt vera 3 mill. kroner pr. år til disposisjon for ulike tiltak i prosjektperioden.

15.5.3 Tiltaksplan for innsamling og forsking

I utgreiinga blir det framheva kor viktig forsking er som grunnleggjande aktivitet dersom musea fullt ut skal kunna spela rolla som samfunnsminne (jf. avsnitt 7.2.6.5.).

Når det gjeld musea utanfor universitetsmusea, er det naturleg å venta at dei statlege ansvarsmusea skal vera aktive på forskingsområdet. Det same bør i prinsippet også gjelda ansvarsmusea som fylkeskommunane har ansvaret for. For det offentlege vil det vera viktig å leggja rammevilkår og føringar som stimulerer til auka samordning og samarbeid. Nedanfor blir det lista opp ein del tiltak som kan vera med på å styrkja innsamlings- og forskingsaktiviteten.

1. Som eit stimuleringstiltak for FoU i dei statlege ansvarsmusea utanfor universiteta blir det laga eit tiltaksprogram over fire år. Eit vekstalternativ er at dei statlege tilskotsrammene i fireårsperioden blir auka med 2% prosent. Dei aktuelle musea oppnemner eit FoU-utval med NFR som sekretariat, og musea konkurrerer om tildeling av midlane. FoU-utvalet set sjølv opp regelverk for tildeling av midlar.

2. Eit nullvekstalternativ er at det kvart år blir teke 2% av dei statlege tilskotsmidlane og sett av til ein felles pott til forskingsaktivitet ved musea. Dette gjer det mogeleg å oppnå ein meir målmedviten aktivitet på forskingsfeltet i dei statlege/nasjonale musea innanfor eksisterande ressursrammer. Denne fellespotten skal brukast på same måten som nemnt framanfor. I begge tilfella skal ordninga evaluerast etter fire år.

3. Same modell som ovanfor kan brukast for ansvarsmusea i fylkeskommunane. Det kan t.d. skipast ein fri stillingsheimel som musea i fylka kan konkurrera om til konkrete prosjekt. Eit vekstalternativ er å auka rammene med driftsmidlar tilsvarande stilling pluss driftskostnader. Nullvekstalternativet vil vera å ta desse midlane av det tilskotet som fylkeskommunane gjev til dei aktuelle musea. På same måten som for dei statlege musea skal ordninga gå i fire år med påfølgjande evaluering.

15.5.4 REVITA-planen: registrering, bevaring og revitalisering av museumssamlingar

I utgreiinga blir det med utgangspunkt i museumsstatistikken og den såkalla Trøndelagsundersøkinga vist at det er store restansar når det gjeld registrering av samlingane, og at store delar av samlingane har dårlege oppbevaringsforhold (jf. avsnitt 7.3.4.2.). Det trengst eit krafttak for å koma til rette med denne situasjonen. Museumsutvalet vil difor gjera framlegg om eit femårsprogram for betre bevaring av norske museumssamlingar. Konkret er det tale om ein plan for registrering og førebyggjande konservering av museumssamlingane. Målet med programmet er at musea skal få betre oversyn over og sikrare lokalitetar for samlingane, slik at samlingane kan revitaliserast og koma betre til sin rett både i intern bruk og overfor publikum.

I samband med REVITA-planen melder det seg også eit spørsmål som musea bør gå djupare inn i. Blant dei store restansane vil det finnast materiale som kanskje ikkje alltid kan forsvara plassen sin i samlingane. I samband med den store gjennomgangen av restansane vil det vera naturleg å vurdera spørsmålet om avhending av gjenstandar, t.d. til andre museum. Det kan også vera tale om overføring av gjenstandar til eit samlemagasin for gjenstandar som kan brukast i samband med utøving av arbeidsprosessar og handverk.

Spørsmålet om avhending eller i visse høve kassasjon av museumsmateriale vil vera vanskeleg fordi museum har som hovudprinsipp at ein skal ta vare på det som har kome inn i samlingane. I dag skjer det ein passiv kassasjon som eit resultat av dårlege oppbevaringsforhold og mangel på oversyn. Det vil vera mykje betre at musea sjølve freista styra denne prosessen. Då skulle ein ha visse sjansar til å sitja att med det materialet som musea er best tente med. Under førebuinga av REVITA-planen bør ein difor gjera ei vurdering av etiske og juridiske sider ved spørsmålet og så utarbeida retningsliner for ein evt. avhendingspraksis.

Ei ramme for REVITA-planen kan skisserast på følgjande måte:

1. Som samordnande departement av nasjonal museumspolitikk tek Kulturdepartementet initiativ til eit femårs bevaringsprogram for museumssamlingane. Til å samordna prosjektet blir det etablert eigen prosjektorganisasjon i tilknyting til NMU.

2. Etter modell frå Trøndelagsundersøkinga skal det lagast oversyn og analysar over tilstanden i musea som gjeld:

   • katalogiseringsrestansar og oversyn

   • bevaringsforholda for gjenstandsmateriale i magasin og utstillingar.

3. Universitetsmusea og dei statlege ansvarsmusea lagar oversyna/analysane i samarbeid med den sentrale prosjektgruppa. Kvar fylkeskommune utfører oversyna/analysane for musea i det einskilde fylket. Kvart fylke får finansiert ein prosjektkoordinator av prosjektmidlane. Alle oversyn/analysar skal innehalda ein prioriteringsplan med utgangspunkt i behova. Institusjonane og fylkeskommunane sender søknad til REVITA-prosjektet om midlar til dei einskilde institusjonane. Statlege museum får dekt 100% av kostnadene etter godkjende prosjektrammer. Fylkeskommunane/kommunane og museum som sorterer under dei, får dekt 80% av godkjende kostnader under føresetnad av at restfinansieringa er ordna.

4. Alle katalogiseringsrestansar skal registrerast etter ein minimumsstandard som dei ulike museumskategoriane blir samde om. I den grad felles datastandardar ikkje alt eksisterer, skal det utarbeidast. Den sentrale prosjektgruppa har ansvaret for at standardane blir utarbeidde og følgde opp. På dette punktet skal REVITA-prosjektet søkja samarbeid med Dokumentasjonsprosjektet og UNADOK ved universitetsmusea for å styrkja standardiseringsarbeidet i desse prosjekta. REVITA-planen skal ikkje erstatta Dokumentasjonsprosjektet og UNADOK.

5. Det blir etablert eit sentralregister for kjerneopplysningar om det registrerte materialet. Prosjektgruppa for REVITA-planen søkjer samarbeid med annan part for å handtera databasen. Ved slutten av prosjektperioden skal eit permanent sentralregister vurderast.

6. Sjølve registreringsarbeidet av gjenstandane blir samordna med ei tilstandsvurdering, identifikasjonsfotografering i digital form og eventuelt flytting til ominnreia/nye lokalitetar. Tilstandsvurderinga dannar grunnlag for prioriteringsplan for direkte konservering seinare.

7. Ein del av prosjektmidlane skal brukast til bygningstiltak, dvs. tilrettelegging av lokale som magasin og tiltak i utstillingsareala. Dersom forholda tilseier det, skal fellesløysingar prioriterast. Alle museum kan søkja om tilskot til bygningstiltak. Kvart prosjekt får dekt maksimum 80% av godkjend kostnadsramme.

8. Einskildprosjekta på institusjonane skal organiserast slik at det er fagutdanna personale, evt. frå utlandet som har det faglege ansvaret. Ekstra arbeidskraft skal rekrutterast frå arbeidsmarknadsetaten, evt. ved omplassering og omskulering av arbeidskraft i offentleg sektor som må slutta i noverande arbeid. Det blir avgjort sentralt og/eller i fylka kva grupperingar som skal prioriterast ved rekruttering av ekstramannskap til prosjektet.

9. Museumsmiljøa må i samarbeid med den sentrale prosjektgruppa sjølve prioritera kva dei vil ha løyst innanfor rammene og prosjektperioden. Musea må også prioritera kva delar av samlingane som skal omfattast av prosjektet.

10. Samla kostnadsramme for den statlege innsatsen i planen blir sett til 380 mill. kroner, fordelte på fem år. Summen tilsvarer det som dei seinaste fem åra har gått til musea gjennom ulike former for arbeidsmarknadstiltak, justert for prisstiging. Fordelinga mellom edb-registrering og tiltak som går på reine oppbevaringsforhold, blir avgjord av den sentrale prosjektgruppa på grunnlag av tilstandsanalysen.

15.5.5 Fireårsordning for å styrkja fellestenester i fylkeskommunane

Som eit stimuleringstiltak bør Kulturdepartementet i ein periode på fire år gå inn med 60% støtte til styrking av fellestenesteopplegg i kvart fylke (jf. avsnitt 10.4.1.). Berekningsgrunnlaget er avgrensa til 400 000 kroner pr. fylkeskommune pr. år. Fylkeskommunane avgjer sjølve korleis dei vil organisera tenestene. Etter fire år går midlane inn i det generelle rammetilskotet til fylkeskommunane.

15.6 Økonomiske konsekvensar

Det meste av tiltaka som Museumsutvalet gjer framlegg om, er administrative og organisatoriske ordningar som kan løysast innanfor eksisterande ressursrammer. Dei tidsavgrensa stimuleringstiltaka har derimot økonomiske konsekvensar. Det same har nokre andre tiltak som gjeld styrking av samordningsfunksjonar i Norsk museumsutvikling. Tabell 15.1 viser oversyn over dei økonomiske konsekvensane. Det er ikkje teke med økonomiske konsekvensar som måtte koma av evt. vedtak om å etablera nye institusjonar, t.d. nye ansvarsmuseum, eller vedtak om å endra arbeidsoppgåver i og styrkja eksisterande museum.

Når det gjeld dei ulike tidsavgrensa stimuleringstiltaka, vil dei færraste vera aktuelle å gjennomføra utan auke av ressursane. Når 50% av årsverksinnsatsen er knytt til temporær arbeidskraft, og årsverkskostnadene ligg langt under det som er vanleg i offentleg sektor elles, er det lite å henta med omfordeling av midlar innanfor museumssektoren. Skal nokon av tiltaka realiserast ved omfordeling av midlar, vil det måtta skje gjennom ei omprioritering innanfor heile budsjettramma for det aktuelle departementet.

Tre av tiltaka, A, D og E, har eit nullvekstalternativ som inneber ei tidsavgrensa omfordeling innanfor det noverande tilskotsgrunnlaget. Det gjev ei styring av midlar til funksjonar som musea sjølve er svært opptekne av skal bli betre.

15.7 Prioritering

I ein situasjon der alt burde gjennomførast som ei form for minimumstiltak for å koma vidare, er det vanskeleg å prioritera. Når det gjeld gjennomføring av tiltaka, vil Museumsutvalet dela i to prioriteringsgrupper utifrå prinsippet om at ein prioriterer tiltak som har eit generelt siktemål og som har størst effekt for ei samla museumsverd. Det skal også understrekast at det vil vera ein føremonn om fleire av tiltaka går parallelt. Dei fire første tiltaka bør vera på plass for å få god nok effekt av dei fire siste tiltaka. Når det er sagt, vil Museumsutvalet sterkt understreka at det er naudsynleg å ta ein ekstra innsats på alle tiltaksfelta dersom ein skal få god effekt av dei mange administrative og organisatoriske tiltaka som ein også gjer framlegg om.

Dette gjev følgjande to grupper:

Prioriteringsgruppe 1:

Prioriteringsgruppe 2: