2 Generell juridisk del

2.1 Om EØS-avtalen

2.1.1 Innleiing

EØS-avtalen er ein avtale mellom Noreg, Island og Liechtenstein på den eine sida og EU-statane og Det europeiske fellesskapet på den andre sida. Etter utvidinga av EU med ti nye medlemmer 01.05.2004 har EU 25 medlemsstatar, medan EØS omfattar 28 statar .

For å gjere framstillinga enklare vil vi, dersom ikkje noko anna er sagt, berre skrive “Noreg”, “norske styresmakter” og så vidare, sjølv om dei andre statane i EØS normalt er bundne på same måten. Med “EFTA-statane” meiner vi dei EFTA-statane som deltek i EØS. Dette omfattar ikkje Sveits.

Eit par ytterlegare terminologiske merknader kan vere på sin plass. Når utvalet skriv “EU”, er det Den europeiske unionen som er meint. Men sidan EU-retten mellom anna også omfattar reglar i den felles utanriks- og tryggingspolitikken og den felles justispolitikken, må vi skrive “EF” (Det europeiske fellesskapet) når vi har for auge reglane om det økonomiske samarbeidet, reglane for statsstøtte medrekna. Desse reglane har sin heimel i traktaten for Det europeiske fellesskapet (“EF-traktaten”). Sidan domstolen i EU for det meste har kompetanse innanfor EF-retten, blir han kalla “EF-domstolen”. Når vi skriv “rettsakt”, meiner vi ikkje berre rettsleg bindande regelverk (forordningar og direktiv), men også enkeltvedtak (som er rettsleg bindande) og ikkje-bindande fråsegner (“opinions”) og rekommandasjonar.

2.1.2 Kva EØS-avtalen ikkje omfattar

Gjennom EØS-avtalen blir EFTA-statane knytte til den indre marknaden i EU. Men EØS-avtalen omfattar ikkje alle områda som EU-statane samarbeider om. Det som ikkje har med den indre marknaden (dei fire fridommane) å gjere, fell stort sett utanom EØS-avtalen, til dømes område for felles politikk i EU (tollunionen, landbrukspolitikken, pengepolitikken, utanriks- og tryggingspolitikken m.v.).

Men heller ikkje når det gjeld den indre marknaden, dekkjer EØS-avtalen alle områda. Landbruk og fiske er ikkje med. Dette er nærmare omtalt i St.meld. nr. 27 (2001–2002) (den såkalla EØS-meldinga, i avsnitt 1.2.2):

EUs felles marked for landbruksvarer og felles landbrukspolitikk.Ubearbeidede landbruksvarer er som hovedregel unntatt fra det generelle forbudet mot toll og andre handelsrestriksjoner, og konkurransereglene og reglene om statsstøtte mv. gjelder heller ikke på landbrukssektoren. I bilaterale avtaler er det imidlertid gitt noen lettelser i markedsadgang i form av tollfrie kvoter eller nedsatt toll på visse produkter, for eksempel ost. For bearbeidede landbruksvarer, dvs. varer som inneholder industrielt bearbeidede landbruksråvarer så som knekkebrød, pizza, sprit og hermetisk barnemat, er det etablert et eget regime i form av den såkalte protokoll 3. Den gir adgang til å legge importavgifter på landbrukskomponenten i produktet, mens bearbeidingskomponenten skal være tollfri. Denne ordningen, som først nylig ble ferdigforhandlet, er nærmere beskrevet under 2.4.4. EUs veterinærbestemmelser og annet regelverk som skal sikre folke- og dyrehelsen er tatt inn i avtalen; jf. 2.4.3.EUs fiskeripolitikk og det felles marked for fisk og andre produkter fra havet.Avtalen omfatter ikke ressursforvaltning og gir ikke generelt fri markedsadgang, men den gir redusert toll og noe bedret markedsadgang også for fiskeriprodukter. Tollen på mange bearbeidede varer er imidlertid forblitt så høy at det er ulønnsomt å foreta bearbeiding for EU-markedet i Norge. Også produkter som sild, makrell og reker er gjenstand for relativt høy toll. Det gjelder egne regler om konkurranse og statsstøtte for fiskerisektoren, og norske produkter er ikke beskyttet mot såkalte antidumpingavgifter og straffetoll (jf. 2.4.5).

Avgrensinga er knytt til varer og produkt. I samband med omlegginga av den graderte arbeidsgivaravgifta måtte Stortinget i avgiftsvedtaket ta stilling til kva slags bedrifter som er omfatta av EØS-avtalen. Det blei gjort ved ei opplisting av dei næringane som held fram med ordninga med lågare arbeidsgivaravgift i visse geografiske område også etter 31.12.2003. Dette er omtalt i statsbudsjettet for 2004 (sjå St.prp. nr. 1 (2003–2004) i punkt 2.8.3.3 om vidareføring av ordning for primærnæringane fiskeri og landbruk):

Deler av virksomheten innenfor landbruk og fiskeri faller utenfor EØS-avtalens forbud mot statsstøtte og kan således beholde differensiert arbeidsgiveravgift. Regjeringen går inn for å videreføre den differensierte arbeidsgiveravgiften for disse næringene. Videreføringen er begrenset til de foretakene som driver virksomhet som faller inn under de definerte næringsgruppene i tabell 2.3 tabell 2.1 i denne rapporten, og som knytter seg til produkter som ikke er omfattet av EØS-avtalen. Dersom foretaket driver «blandet» virksomhet, og den delen av virksomheten som knytter seg til varer som faller innenfor EØS-avtalen, eller befinner seg utenfor de nærmere definerte næringskodene, er av ubetydelig omfang, legges det opp til at det fortsatt skal kunne svares arbeidsgiveravgift med redusert sats for foretakenes lønnskostnader.Provenyvirkningen av å videreføre den differensierte arbeidsgiveravgiften for deler av virksomheten innenfor landbruk og fiskeri, anslås på svært usikkert grunnlag til om lag 300 mill. kroner påløpt og om lag 250 mill. kroner bokført i 2004 i forhold til en arbeidsgiveravgiftssats på 14,1 pst.

Næringsavgrensinga er teken inn § 1 bokstav j i avgiftsvedtaket. Det går fram av tredje ledd under denne bokstaven at det også skal nyttast lågare satsar der det blir drive blanda verksemd , dersom den delen som fell utanfor næringsavgrensinga er “ubetydelig” . I forskrift (15.12.2003) frå Finansdepartementet er det fastsett kva som er meint med dette (§ 5):

Med virksomhet av ubetydelig omfang i avgiftsvedtaket § 1 bokstav j tredje ledd menes virksomhet hvor omsetningen knyttet til aktiviteter eller produkter som faller utenfor første ledd ikke utgjør mer enn 5 pst. av foretakets totale omsetning i foregående år.

Heller ikkje skatte- og avgiftspolitikken inngår i EØS-avtalen. Dette går fram av at EØS-avtalen ikkje omfattar konkrete reglar om skattar og avgifter. Men dei generelle prinsippa i EØS-avtalen gjeld likevel. Dette er mellom anna stadfesta i dommen frå EFTA-domstolen i saka om den graderte arbeidsgivaravgifta (sak E-6/98) og er omhandla i EØS-meldinga (punkt 12.4.10) på denne måten:

EØS-avtalen inneholder ikke regler om skatte- og avgiftsharmonisering. Avtalen pålegger imidlertid Norge å gjennomføre samme regelverk som EU med hensyn til de fire friheter og statsstøtte. Videre er Norge forpliktet til å overholde avtalens generelle forbud mot forskjellsbehandling på grunnlag av nasjonalitet. Ikke-diskrimineringsprinsippet skal forhindre at nasjonale myndigheter favoriserer egne borgere og foretak. Statsstøtte­reglene innebærer at statlige overføringer eller ordningar herunder skattesubsidier som begunstiger enkelte foretak eller produksjonen av enkelte varer eller tjenester, er forbudt dersom dette er konkurransevridende og påvirker samhandelen mellom EØS-landene. De fire frihetene, statsstøttereglene og ikke-diskrimineringsprinsippet legger således begrensninger på utformingen av det norske skatte- og avgiftssystemet.EØS-avtalen er ikke begrenset til å gjelde bestemte nasjonale lover eller ordninger. Det er tilstrekkelig at samhandelen rent faktisk påvirkes. Dersom for eksempel norsk skatte- og avgiftslovgivning har høyere skattesatser for utlendinger, strengere regler for fradrag for utgifter påløpt i utlandet, eller skatt på utenlandske inntekter når tilsvarende norske inntekter er skattefrie, vil dette etter forholdene være egnet til å påvirke samhandelen og konkurransevilkårene mellom Norge og de øvrige EØS-stater, og kan etter en konkret vurdering anses å være i strid med EØS-avtalen.Det kan dermed sies at EØS-avtalens alminnelige bestemmelser gjelder de faktiske virkningene av norsk skatte- og avgiftslovgivning. Det vil for så vidt måtte vurderes om norske skatte- og avgifts­regler har konsekvenser som kan innebære brudd på avtalen. Dette er også uttalt av EFTA-domstolen i relasjon til EØS-avtalens statsstøtteregler, i saken om differensiering av den norske arbeidsgiveravgiften.

2.1.3 Prinsippa for samarbeidet og handhevinga av reglane

Formålet med EØS-avtalen er å styrkje handel og økonomiske band mellom partane med like konkurransevilkår og gjennomføring av like reglar, sjå artikkel 1. Siktemålet er økonomisk marknadstilpassing, og avtalen inneber at EFTA-statane blir ein del av EUs indre marknad.

I EU skal EF-retten ha direkte verknad og førerang i den interne rettsordenen i medlemsstatane. Dette gjer EF-retten til eit overnasjonalt rettssystem, samtidig som EF-retten blir ein del av retten i kvar stat. Her ligg ein prinsipiell skilnad frå EØS-avtalen, som er ein folkerettsleg avtale. Den EØS-retten som skal gjelde i Noreg, må først gjennomførast av norske styresmakter ved eigne vedtak . EØS-lova gjennomfører i norsk rett dei sentrale reglane i EØS-avtalen, mellom anna statsstøttereglane, og desse reglane har som utgangspunkt førerang framfor annan norsk rett. Nye forordningar og direktiv må gjennomførast frå gong til gong, noko som vil seie at norske styresmakter kan reservere seg mot (ny) EØS-lovgiving (kalla vetorett ).

EØS-avtalen byggjer på eit prinsipp om likskap (“homogeneity”, “ensartethet”) og dynamikk , som inneber at det ikkje skal oppstå skilnader av noko omfang mellom EF- og EØS-retten. Skal målet om like reglar kunne oppfyllast fullt ut, må styresmaktene i praksis endre norsk regelverk etter dei endringane som skjer i EU. Skulle dette ikkje skje, vil det i prinsippet svekkje målet om likskap og dynamikk. Det vil kunne truge avtalen. Dette er truleg ein viktig grunn til at norske styresmakter ikkje har nytta reservasjonsretten til no. På den andre sida skal Kommisjonen konsultere EØS-statane under førebuinga av nye reglar.

Som det går fram av både fortalen og artikkel 1 i EØS-avtalen, er det eit mål å sikre like konkurransevilkår i marknaden. Konkurransen mellom bedrifter i ulike EØS-statar skal vere fri og rettvis ( “free and fair” ). Reglane om statsstøtte går inn under konkurransereglane i EU. Reglane byggjer på den erkjenninga at statane kan undergrave like konkurransevilkår gjennom å gi bedrifter statsstøtte. Derfor kan statane ikkje aleine avgjere om og i tilfelle kva slags statsstøtte dei skal gi. Dersom statane kunne bestemme dette sjølve, ville ein få ulik praksis og vridde konkurranseforhold. Behovet for å sikre lik praksis er grunnen til at Kommisjonen og ESA har fått ei sterk stilling i handhevinga av regelverket.

EØS-avtalen har gjennomført ulike ordningar for å nå målet om likskap og dynamikk. Særleg kan nemnast at ordlyden i den materielle EF- og i EØS-retten er identisk, at EFTA-domstolen i sin praksis har plikt til å leggje vekt på avgjerdene til EF-domstolen, at forordningar skal gjennomførast i Noreg “som sådan” (det vil seie utan endringar), og at norske styresmakter har plikt til å gi EØS-reglar rang framfor andre norske reglar. I tillegg til regelverket om den indre marknaden og konkurransereglane, gjeld dei generelle prinsippa i EU også i EØS. Til dømes gjeld forbodet mot diskriminering på nasjonalt grunnlag, prinsippet om at tiltak må vere forholdsmessige og plikta statane har til lojalt å etterleve EØS-retten.

Alt dette fører til at det i praksis ikkje er nokon skilnad på dei rettsreglane som følgjer av EU sine reglar for den indre marknaden og dei reglane som norske styresmakter er bundne av. Ein kan derfor generelt seie at reglane for statsstøtte er dei same i EU som i Noreg.

EFTA-statane har sine eigne institusjonar i EØS. Det såkalla to-pilarsystemet var nødvendig fordi EFTA-statane ikkje kunne godta at Kommisjonen og EF-domstolen hadde formell myndigheit i deira jurisdiksjonar. EFTA-organa byggjer på ein eigen avtale om overvakingsorganet (ESA) og domstolen (EFTA-domstolen). Denne avtalen er til vanleg forkorta ODA. ODA er ein separat avtale mellom EFTA-statane, men er reelt sett knytt til EØS-avtalen. ESA og EFTA-domstolen er dei sentrale EØS-organa også i statsstøttesamanheng. ESA har myndigheit i forhold til EFTA-statane. Denne myndigheita svarer til myndigheita Kommisjonen har overfor EU-statane. Tilsvarande gjeld for EFTA-domstolen samanlikna med EF-domstolen.

ESA har til oppgåve å kontrollere at statsstøttereglane blir følgde av EFTA-statane. Det går fram av Protokoll 3 til ODA at ESA, saman med medlemsstatane, skal overvake all statsstøtte i EFTA-statane. Dette svarer til oppgåva Kommisjonen har overfor EUs medlemsstatar etter artikkel 88(1) i EF-traktaten. Protokoll 26 i EØS-avtalen fastslår at ESA på statsstøtteområdet skal ha den same myndigheita som den Kommisjonen har. Protokoll 27 gir ESA og Kommisjonen ei plikt til å samarbeide nært om handhevinga av statsstøtteregelverket, sjå også artikkel 62(2) i EØS-avtalen. Den praksisen som Kommisjonen følgjer, skal få innverknad på arbeidet til ESA.

2.1.4 Oversyn over rettskjeldene

Regelverket om statsstøtte står i EØS-avtalen , i lovgivinga (forordningar) og i dei retningslinjene som ESA har for behandlinga av statsstøttesaker.

Hovudreglane er forankra i artiklane 61 til 64 i EØS-avtalen. Artikkel 61 er den mest sentrale regelen og svarer til artikkel 87 i EF-traktaten. EØS-avtalen med protokollar og vedlegg finst på den kronologiske lista over gjeldande lover under lov frå 1992.11.27 nr 109.

I artikkel 63 i EØS-avtalen er det vist til at Vedlegg XV inneheld konkrete reglar om statsstøtte. I dette vedlegget er det referert til rettsakter som er aktuelle. Når nye eller endra reglar blir vedtekne i EU, blir dei aktuelle reglane først gjorde til ein del av EØS-avtalen etter vedtak i EØS-komiteen. Til dømes er referanse til kommisjonsforordningane om opplæringsstøtte, bagatellmessig støtte og støtte til små og mellomstore bedrifter tekne inn i Vedlegg XV til EØS-avtalen etter at EØS-komiteen vedtok dette. Denne avgjerda er så gjord til ein del av norsk rett ved forskrift.

Overvakings- og domstolsavtalen (ODA) med protokollar finst tilgjengeleg på http://www.lovdata.no.

ESA har utgitt retningslinjer som inneheld ei tolking av reglane for statsstøtte og som klargjer kva for støtte som kvalifiserer til godkjenning. På engelsk heiter dei “Guidelines on the application and interpretation of Articles 61 and 62 of the EEA Agreement and Article 1 of Protocol 3 to the Surveillance and Court Agreement” og finst på http://www.eftasurv.int/fieldsofwork/fieldstateaid/guidelines/. Utdrag av retningslinjene finst i ei uoffisiell norske omsetjing på den delen av Lovdata sine databasar som krev subskripsjon, under “EFTAs overvåkningsorgan” . Desse retningslinjene er parallelle med retningslinjene til Kommisjonen.

Lov 27.11.1992 om offentleg støtte finst på oversynet til Lovdata over gjeldande lover på http://www.lovdata.no. Når det gjeld forskrifter som er gitt med heimel i lova, finst dei på oversynet til Lovdata over “sentrale forskrifter” under same dato.

Nærings- og handelsdepartementet gav i 2000 ut ein trykt rettleiar til EØS-regelverket for støtte til næringslivet. Ein oppdatert versjon av rettleiaren er tilgjengeleg på heimesida til departementet under http://www.dep.no/nhd/ under “offentlig støtte” og “hva er støtte” . Heimesida til Nærings- og handelsdepartementet inneheld også det meste av det regelmaterialet som er nemnt her.

Med forvaltningspraksis blir det sikta til dei avgjerdene som ESA og Kommisjonen tek på statsstøtteområdet. Desse er å finne på http://www.eftasurv.int/fieldsofwork/fieldstateaid/stateaidregistry/. Der er det også er ein peikar til registeret til Kommisjonen sine forvaltningsavgjerder.

Ein god del av EF-retten er utvikla gjennom avgjerder frå EF-domstolen, noko som også er tilfelle på statsstøtteområdet. Rettspraksis frå EF-domstolen og EFTA-domstolen er derfor ei viktig rettskjelde. Avgjerdene som er tekne av EFTA-domstolen, finst på http://www.eftacourt.lu/decidedcases.asp og avgjerdene til EF-domstolen på http://curia.eu.int/en/content/juris/index.htm.

2.2 Innhaldet i reglane for statsstøtte

2.2.1 Innleiing

Statsstøtte kan føre til marknadsforstyrring som kan påverka samhandelen, og er derfor ikkje i samsvar med ideen om like vilkår på den indre marknaden. Av den grunn er statsstøtte som hovudregel forbode . Men det er gjort unntak som inneber at statsstøtte i nokre tilfelle likevel er lovleg.

Strukturen i statsstøttereglane går fram av artikkel 61 i EØS-avtalen. Unntaka kan delast i fem grupper:

For det første inneheld artikkel 61(2) i EØS-avtalen unntak for visse definerte typar støttetiltak. Ved bruken av denne regelen er ikkje ESA eller andre gitt noko skjønn. Unntaka gjeld (1) støtte av sosiale grunnar til forbrukarar, (2) støtte for å bøte på naturkatastrofar og (3) støtte i Tyskland i samband med samanslåinga av aust og vest. Desse unntaka er ikkje aktuelle i vår samanheng og blir derfor ikkje drøfta nærmare her.

For det andre er det gjort unntak i artikkel 61(3) i EØS-avtalen. I tilfelle der støtte blir ramma av forbodet i artikkel 61(1), gir artikkel 62 i EØS-avtalen ESA myndigheit til å godkjenne ei planlagd støtte dersom minst eitt av dei fire alternative vilkåra som er lista opp i artikkel 61(3) bokstavane a)–d) er oppfylte. ESA er her gitt ei skjønnsmessig myndigheit når minst eit av vilkåra er oppfylt. Unntaket byggjer på det synet at statsstøtte i mange tilfelle kan vere eit nødvendig og forsvarleg verkemiddel for å utjamne ulike konkurranseforhold eller for å oppnå gevinst for samfunnet, til dømes positive miljø- og regionalverknader. I praksis er skjønnsfridommen til ESA avgrensa gjennom reglar (ulike forordningar om statsstøtte) og gjennom dei retningslinjene ESA har gitt med heimel i artiklane 5(2) bokstav b og 24 i ODA. Retningslinjene uttrykkjer dei nærmare vilkåra for og nivået på den støtta som kan rekne med godkjenning.

For det tredje er det gitt ein del gruppefritak gjennom visse forordningar som gjer unntak frå forbodet om statsstøtte. Det dreier seg om bagatellstøtte, opplæringsstøtte, sysselsetjingsstøtte og støtte til små og mellomstore bedrifter (SMB).

For det fjerde inneheld artikkel 59(2) i EØS-avtalen ein regel som kan gi ein stat rett til å yte statsstøtte (vederlag) til føretak som er tillagt oppgåva med å utføre ei teneste “av almen økonomisk betydning” . Føresetnaden er at statsstøtta er strengt nødvendig for å utføre oppgåva.

For det femte finst det ein regel i ODA-protokoll 3 artikkel 1 nr. 2(3), der EFTA-statane kan gjere vedtak om at ei støtte skal erklærast i samsvar med EØS-avtalen. Regelen svarer til artikkel 88(2) i EF-traktaten, som opnar for at Rådet kan gjere det same med verknad for ein EU-stat. Denne regelen er å sjå på som ein sikringsventil. EFTA-statane har nytta heimelen ein gong, da dei i 2003 erklærte at ordninga med differensiert arbeidsgivaravgift i Finnmark og Nord-Troms er i samsvar med avtalen, sjå avsnitt 1.3.2.

Nedanfor vil vi først omtale innhaldet i statsstøtteomgrepet (avsnitt 2.2.2). Deretter skal vi utdjupe unntaka som går fram av forordningar (avsnitt 2.2.3), kapittel 61(3) (avsnitt 2.2.4) og artikkel 59(2) (avsnitt 2.4.5).

2.2.2 Om hovudregelen – når støtte i utgangspunktet er forboden

Statsstøtte er definert slik i artikkel 61(1) i EØS-avtalen:

støtte gitt av EFs medlemsstater eller EFTA-statene eller støtte gitt av statsmidler i enhver form, som vrir eller truer med å vri konkurransen ved å begunstige enkelte foretak eller produksjonen av enkelte varer, [] i den utstrekning støtten påvirker samhandelen mellom avtalepartene.

Slik støtte “skal være uforenlig med denne avtales funksjon” , det vil seie vere forboden. Dei fire vilkåra for at noko er ulovleg statsstøtte, er derfor at støtte må

• vere gitt av statsmidlar i alle slags former (offentleg støtte)

• tilgodesjå enkelte bedrifter eller produksjonen av enkelte varer

• vri konkurransen eller truge med dette

• vere eigna til å påverke samhandelen mellom EØS-statane

Alle fire krava må vere oppfylte samtidig. Dersom eitt av vilkåra ikkje er oppfylt, blir ikkje tiltaket omfatta av forbodet om statsstøtte.

2.2.2.1 Offentleg støtte – statsmidlar i alle slags former

Sjølve støtteomgrepet er vidt og omfattar som utgangspunkt alle slags økonomiske fordelar som tilkjem føretak. Det er effekten av tiltaket, altså om tiltaket i praksis gir ein økonomisk fordel til bedrifta, som er avgjerande. At tiltaket ikkje hadde som formål å gi ein økonomisk fordel, hjelper ikkje. Det typiske tiltaket er direkte tilskott (pengeoverføring), men også lån og garantiar på gunstige vilkår blir rekna som støtte. Det same gjeld om det offentlege skyt inn aksjekapital på ikkje-marknadsmessige vilkår, og om det offentlege ikkje får eller krev utbytte på aksjekapital slik ein marknadsaktør ville ha gjort. Eit anna døme er sal eller utleige av eigedom frå det offentlege til underpris eller innkjøp av eigedom til det offentlege til overpris. Også fritak frå normale byrder, slik som skatte- og avgiftslette, kan kome inn under statsstøtteomgrepet.

Det er ofte vanskeleg å avgjere om det ligg føre statsstøtte dersom det offentlege investerer i eller gjer avtale med offentlege eller private føretak. I slike tilfelle skal det marknadsøkonomiske investorprinsippet brukast (omhandla i ESAs retningslinjer, kapittel 19-20). Prinsippet går ut på at statsstøtte ligg føre dersom investeringa er gunstigare for føretaket enn det eit privat føretak i same økonomiske og konkurransemessige situasjon kunne oppnådd frå ein privat eigar. Etter rettspraksisen ved EF-domstolen kan det offentlege samanliknast med ein stor og langsiktig investor. Det inneber til dømes at det offentlege etter forholda lovleg kan akseptere å dekkje tap i drifta for ei verksemd i ein periode. Det er vesentleg at marknadsvurderinga blir gjord av nokon som ikkje har eigeninteresse av utfallet. Målet er også å sjå til at det offentlege ikkje sikrar eigne føretak usaklege fordelar i konkurransen med andre (private) føretak.

Dersom det offentlege i same eining driv både konkurranseutsett verksemd og verksemd som er skjerma frå konkurranse, er det fare for at statsstøtte som lovleg kan ytast til den skjerma verksemda blir overført til den konkurranseutsette verksemda der støtta er ulovleg (kryssubsidiering). Det er ikkje ulovleg å organisere både skjerma og konkurranseutsett verksemd i den same eininga, men det må stillast krav til at verksemda sikrar seg mot mogleg kryssubsidiering, til dømes ved at ho har separate rekneskapar for dei ulike delane av verksemda.

Det er ein føresetnad at den støtta som blir delt ut, er gitt av “statsmidlar” som inneber ein økonomisk fordel for føretaket. Men ikkje alle fordelar er omfatta. Til dømes vil endringar (forbetringar) av dei generelle rammevilkåra for visse føretak og bransjar vanlegvis ikkje føre med seg overføringar frå det offentlege. Om ei støtte blir gitt av stat, fylkeskommune eller kommune, speler inga rolle. Dette gjeld også støtte som er gitt meir indirekte, til dømes av offentlege eller private organ som er utpeikte eller oppretta av stat eller kommune. Føresetnaden er at det offentlege utøver ein viss kontroll og styring med verksemda.

EF-domstolen fastslo i sak C-280/00, Altmark , at vederlag til verksemder som utfører tenester av “almen økonomisk betydning” , fell utanfor statsstøtteomgrepet i artikkel 61, men berre dersom fire vilkår er oppfylte. Når dei fire vilkåra er oppfylte, er derfor tildelinga lovleg utan at det er nødvendig å gi melding til og få godkjenning frå ESA. Dei fire vilkåra er:

1. Føretaket må vere pålagt å oppfylle ei plikt til å yte ei offentleg teneste, og plikta må vere klart definert.

2. Kriteria for utrekning av vederlaget må vere fastlagde på førehand på ein objektiv og gjennomsiktig måte.

3. Vederlaget må ikkje overstige det som er nødvendig for å dekkje utgiftene med å oppfylle pliktene.

4. Storleiken av vederlaget må, dersom tildelinga av oppgåva ikkje har skjedd gjennom ein offentleg anbodskonkurranse, fastsetjast ut frå dei kostnadene ei veldriven gjennomsnittsverksemd vil ha for å oppfylle dei krava som er stilte.

I konkrete saker vil det ofte vere tvil om desse kriteria er oppfylte. Da kan artikkel 59(2) komme i bruk, sjå nærmare avsnitt 2.2.5.

2.2.2.2 Støttemottakarane

Tiltaket må etter artikkel 61(1) vere til fordel for “enkelte foretak eller produksjonen av enkelte varer” . I dette ligg at berre einingar som driv økonomisk verksemd er omfatta. Det er ikkje nødvendig at verksemda har profitt som mål, det er nok at føretaket deltek i ein aktivitet som skjer på ein marknad i konkurranse med andre.

Støtte til organ som utøver offentleg myndigheit fell utanfor. Det same gjer støtte til privatpersonar som ikkje driv næring. I Noreg finst det fleire personretta verkemiddel med formålet om å verke rekrutterande og stabiliserande i forhold til busetjing. Av eksisterande generelle tiltak kan vi særleg nemne Tiltakssona i Nord-Troms og Finnmark, som har ordningar med redusert personskatt gjennom auka botnfrådrag og redusert skattesats, auka barnetrygd, nedskriving av studielån og fritak for elavgift og meirverdiavgift på privat forbruk av strøm.

I kravet i artikkel 61(1) om at berre “enkelte” føretak og bransjar må rammast, ligg det eit krav om selektivitet . Ei støtte som alle får, det vil seie som gjeld heilt generelt, er inga statsstøtte etter EØS-avtalen. Men skiljet mellom selektive og generelle støtteordningar er ikkje alltid like lett å trekkje, særleg i tilfelle der ei ordning formelt er open for alle, men reelt sett berre er tilgjengeleg for nokre. Sentralt i vurderinga står kva for verknad støtta har i konkurransebiletet. EFTA-domstolen uttalte i sak E-6/98, Norge mot ESA , om den graderte arbeidsgivaravgifta mellom anna dette (avsnitt 37):

Although the advantageous contribution rates are formally open to all undertakings, the Court finds that the system does in fact confer direct competitive advantages on undertakings in the favoured regions compared to undertakings located elsewhere, due to the high correlation between the zone of location of an undertaking and the place of residence of its workforce.

2.2.2.3 Konkurransevriding

Det ligg føre konkurransevriding når statsstøtta påverkar eit eksisterande eller mogleg konkurranseforhold mellom føretak eller bransjar. Men det er ikkje nødvendig å påvise at støtta reint faktisk vrir konkurransen til fordel for mottakaren. Det er nok at støtta er eigna til å ha ein slik verknad, til dømes ved at mottakaren blir sett i stand til å selje varer til lågare prisar enn han elles kunne, og med det auke eller halde ved lag marknadsdelen sin. Det blir gjerne sagt at potensielle verknader er nok, mens ein ser bort frå hypotetiske verknader. Støtte til bedrifter som ikkje har eller kan få konkurrentar, til dømes monopolbedrifter, fell derfor utanfor forbodet. Dersom støtta blir gitt til ein heil bransje, blir støtta ramma dersom bransjen står i konkurranseforhold til andre bransjar.

2.2.2.4 Påverking av samhandelen

Det er eit vilkår at statsstøtta har ein grenseoverskridande verknad . Heller ikkje her er det nødvendig å påvise at støtta reint faktisk vrir konkurransen i favør av føretak i ein stat. Det er nok at mottakaren har moglege (potensielle) konkurrentar frå andre EØS-statar, anten på eksportmarknader eller på heimemarknaden. I ein velfungerande indre marknad skal det derfor lite til før vilkåret er oppfylt.

På den andre sida vil mykje lokal tenesteyting i praksis ikkje kunne bli utsett for konkurranse frå andre statar. Støtte til slik verksemd kan derfor etter forholda falle utanfor regelverket.

2.2.3 Tillaten statsstøtte – gruppefritak

Som nemnt er det gjort unntak frå forbodet mot statsstøtte i ein del kommisjonsforordningar . Innhaldet i desse er at dersom ei støtte oppfyller dei vilkåra som er sette i vedkomande forordning, er støtta lovleg utan meldeplikt til ESA. Tiltaka må likevel meldast til Nærings- og handelsdepartementet, sidan departementet er forplikta til å opplyse ESA om støtte som er gitt. Forordningane er gjennomførte i Noreg ved forskrift 12.05.2003 nr. 1429. Det dreier seg om desse tilfella:

2.2.3.1 Bagatellstøtte

Av kommisjonsforordning nr. 69/2001 følgjer at støtte på under 100 000 euro til eit føretak i løpet av tre år er lovleg. Den som yter bagatellmessig støtte, har plikt til å kontrollere at vilkåra er oppfylte.

Bagatellstøtte kan ikkje brukast i transportsektoren. Her er det varsla ei oppmyking frå Kommisjonen. Det kan heller ikkje nyttast til å støtte eksportrelatert verksemd, det vil seie verksemd som er direkte knytt til å auke eksportvolum, til å etablere distribusjonsnett eller til å dekkje faste utgifter i samband med eksportverksemd. Unntaka kan ikkje nyttast i tilfelle det blir kravt at innanlandske produkt skal prioriterast framfor importerte.

2.2.3.2 Opplæringsstøtte

Av kommisjonsforordning nr. 68/2001 følgjer at støtteordningar og individuell støtte til opplæringsformål er lovlege innanfor ein viss del av opplæringskostnadene. Det blir skilt mellom støtte til generell opplæring (opplæring som i stor grad kvalifiserer til arbeid i andre føretak eller på andre arbeidsområde) og særskild opplæring (opplæring som stort sett er knytt til den noverande eller framtidige stillinga for arbeidstakaren i mottakarbedrifta).

Til særskild opplæring kan som utgangspunkt 25 prosent av kostnadene til store bedrifter og 35 prosent av kostnadene til SMB dekkjast. For generell opplæring er grunnsatsane 50 prosent og 70 prosent. Alle satsane er høgare for føretak i område som kan få regionalstøtte, og dersom det dreier seg om vanskelegstilte arbeidstakarar. Satsgrensene gjeld ikkje for sjøtransportsektoren. Det kan i alle høve ikkje delast ut meir enn 1 mill. euro til eitt føretak for eitt enkelt opplæringsprosjekt. Opplæringsstøtta skal heller ikkje kumulerast med anna støtte.

2.2.3.3 Sysselsetjingsstøtte

Av kommisjonsforordning nr. 2204/2002 følgjer at støtteordningar for å skape nye arbeidsplassar er lovlege innanfor ein viss del av lønnskostnadene over ein periode på to år. Dersom arbeidsplassane blir skapte i område og sektorar som ikkje kvalifiserer til regionalstøtte, kan støtta dekkje 15 prosent av kostnaden i små bedrifter og 7,5 prosent av kostnaden i mellomstore bedrifter. Dersom arbeidsplassane blir skapte i område og sektorar som kvalifiserer til regionalstøtte, kan støtta ikkje overskride satsen for den maksimale regionale investeringsstøtta. For SMB kan dette maksimum likevel auke etter visse fastsette reglar. Tilskotet til mottakaren kan likevel aldri vere lågare enn 25 prosent. Det gjeld eigne reglar for rekruttering av funksjonshemma arbeidstakarar.

Dette unntaket kan ikkje nyttast til å støtte eksportretta tiltak og i tilfelle der det blir kravt at innanlandske produkt skal prioriterast framfor importerte.

2.2.3.4 Små og mellomstore bedrifter

Av kommisjonsforordning nr. 70/2001 følgjer at individuell støtte og støtteordningar til små og mellomstore bedrifter (SMB) er lovlege innanfor dei rammene og vilkåra som er fastsette. SMB er definert som føretak som har mindre enn 250 tilsette, og som anten har ei omsetning på mindre enn 40 mill. euro eller ein balanse på mindre enn 27 mill. euro. For små bedrifter er grensene slik: 50 tilsette, 7 mill. euro og 5 mill euro (nye definisjonar frå 2005; sjå boks 2.2). Føretaket er ikkje lite eller mellomstort dersom det blir ått med 25 prosent eller meir av eit føretak som ikkje er lite eller mellomstort. Tala for slike nærståande føretak må leggjast saman.

Støtte til investeringar i anleggsaktiva kan i utgangspunktet ytast med 15 prosent av kostnadene til små bedrifter og 7,5 prosent av kostnadene til mellomstore bedrifter. Satsane aukar med 10 prosent dersom investeringa skjer i område som kvalifiserer til regionalstøtte. Støtte til rådgivingstenester som ikkje er del av dei ordinære driftsutgiftene til føretaket, samt deltaking på varemesser og liknande, kan ytast med inntil 50 prosent av kostnadene. Det er teke inn reglar for største individuelle støttesum.

Dette unntaket kan ikkje nyttast til å støtte eksportretta tiltak og i tilfelle det blir kravt at innanlandske produkt skal prioriterast framfor importerte.

2.2.4 Tillaten statsstøtte – artikkel 61(3)

Den statsstøtta som i utgangspunktet er forboden etter artikkel 61(1) i EØS-avtalen, kan bli godkjend av ESA etter vilkåra i artikkel 61(3). Regelen har denne ordlyden:

“Som forenlig med denne avtales funksjon kan anses:

1. støtte som har til formål å fremme den økonomiske utvikling i områder der levestandarden er unormalt lav, eller der det er alvorlig underbeskjeftigelse,

2. støtte som har til formål å sikre at et viktig prosjekt av felles europeisk betydning kan realiseres, eller å bøte på en alvorlig for­styrrelse av økonomien i en av EFs medlemsstater eller en EFTA-stat,

3. støtte som har til formål å lette utviklingen av enkelte næringsgrener eller på enkelte økonomiske områder, forutsatt at støtten ikke endrer vilkårene for samhandelen i et omfang som strider mot felles interesser,

4. andre former for støtte angitt av EØS-komiteen i samsvar med del VII.”

Ein kan merke seg at ordlyden peiker på at den støtta som blir gitt, må ha som mål ei positiv utvikling . Det å motstå ei negativ utvikling kan kome inn under dette. Sidan målet er å få til endring, følgjer at driftsstøtte i regelen vil ha vanskelegare for å få godkjenning enn investeringsstøtte . Vidare vil det vere dei positive verknadene støtta har på gjennomføringa av EØS som er avgjerande. Og endeleg er det eit vilkår at støtta er nødvendig for å oppnå nytteverknadene. Dersom det er truleg at marknaden sjølv vil bøte på den svikten som tiltaket skal avhjelpe, skal støtte ikkje godkjennast.

Regelen i bokstav a) krev at levestandarden er svært låg eller arbeidsløysa svært høg i forhold til resten av EØS. Det regionale støttekartet for Noreg omfattar i dag ikkje område som har ein så låg levestandard eller ei så høg arbeidsløyse at bokstav a) kan brukast. Regelen i bokstav b) vil berre unntaksvis vere aktuell. Han gjeld fellesprosjekt mellom fleire EØS-statar. Heller ikkje bokstav d) får noko praktisk å seie for denne utgreiinga. Regelen krev at EØS-komiteen først har gjort særskilt vedtak.

Av dette følgjer at det først og fremst er støtte som er tillaten etter bokstav c) , som det er aktuelt å sjå nærmare på. Kravet er her at støtta “har til formål å lette utviklinga av enkelte næringsgrener eller på enkelte økonomiske områder” . Dette er tolka slik at regelen heimlar støtte til regionar som har dårlegare økonomisk utvikling enn andre regionar i den same staten. Dersom det skal ytast støtte til enkeltføretak, er det ein føresetnad at støtta hjelper til med å utvikle ei næring eller ein region. Det er ikkje nok at støtta berre gjer situasjonen lettare for det aktuelle føretaket, til dømes at den gjer det mogleg å betale ned på tyngjande gjeld.

I tillegg er det etter bokstav c) eit krav om at støtta ikkje endrar vilkåra for samhandelen mellom medlemsstatane i eit omfang “som strider mot felles interesser”. Dei positive bidraga ei støtte fører til for næringsgreiner og regionar, må ein vege opp mot dei skadeverknadene støtta kan ha på gjennomføringa av EØS, først og fremst ved at samhandelen blir vridd eller kan bli vridd.

Om vilkåra i bokstav c) er oppfylte, må ESA foreta ei skjønnsmessig vurdering for å kunne avgjere om ei meld støtte skal godkjennast. Kommisjonen har i sin praksis generelt lagt vekt på at støtta er til allmenn interesse i Fellesskapet, at støtta er nødvendig for å få til ei positiv utvikling, og at støtta har ei form og eit omfang som ikkje går meir ut over ein annan stat enn det som kan forsvarast i lys av dei positive verknadene. Det er vidare lagt vekt på at

• støtta er eit insitament til verksemda

• støtta ikkje dekkjer driftskostnadene til verksemda , med unntak av regional transportstøtte

• støtta er nødvendig fordi marknadskreftene sjølve ikkje gir eit nødvendig insitament til verksemda

• støtta må stå i forhold til dei handikappa ho skal bøte på

• fordelane ved støtta må vege tyngre enn ulempene ho har for konkurranse og samhandel

• støtta må stemme overeins med dei grunnleggjande rettsprinsippa i EF-retten (til dømes prinsippet om ikkje-diskriminering)

ESAs retningslinjer fastset nærmare korleis ESA vil nytte skjønnsfridommen sin . Dei svarer til retningslinjene til Kommisjonen. Slike retningslinjer gjer det lettare på førehand å vurdere kva resultat ei sak vil få. Ein kan gå ut frå at ESA vil følgje retningslinjene i sin praksis, sjølv om dei ikkje er formelt bindande. Men fordi ESA skal gjennomføre konkrete vurderingar, vil det ikkje liggje føre avklaring før vedtak er gjort. Den myndigheita ESA har til å bruke skjønn i saker om statsstøtte, gjer derfor det nasjonale handlingsrommet usikkert inntil vedtak er fatta. ESA si utøving av skjønn er underlagd kontroll frå EFTA-domstolen.

ESA sine retningslinjer er delte inn i horisontal støtte (del III), støtte i samband med utøvinga av eigarskap og kontroll med offentlege føretak (del IV), sektorstøtte (del V) og regionalstøtte (del VI). For dei bedriftsretta tiltaka som skal kompensere for omlegginga av den graderte arbeidsgivaravgifta, er regionalstøtte den mest aktuelle. Men også andre støtteformer kan vere aktuelle.

Med horisontal støtte (del III) meiner ein støtte som blir gitt generelt utan omsyn til kva for sektor og region verksemda opererer i. I denne samanhengen finst det retningslinjer om støtte som risikokapital, støtte til forsking og utvikling (FoU), miljøstøtte, støtte til kriseramma bedrifter, statsgarantiar, kortsiktige eksportkredittar, støtte i forhold til direkte bedriftsskattlegging og støtte ved sal av fast eigedom frå offentlege styresmakter.

Støtte i samband med offentlege føretak (del IV) gjeld støtte som offentlege styresmakter kan gi til næringsverksemd som det offentlege kontrollerer. Kontroll kan byggje på at det offentlege eig mesteparten av aksjekapitalen i føretaket, at det offentlege har flest av røystene i styringsorgana i selskapet eller har rett til å peike dei ut. Sjølve støtta kan vere kapitalinnskot, garantiar, lån, utbyttepolitikk eller anna. Eit hovudformål med desse reglane er å hindre at offentlege føretak blir favoriserte i større grad enn private, og å krevje innsyn i finanstransaksjonar mellom det offentlege og slike føretak.

Sektorstøtte (del V) gjeld støtte til bedrifter i visse sektorar som har særskilde problem og karakteristika. Spesielt gjeld det kol- og stålindustrien, maritim transport, skipsbygging og allmennkringkasting.

Med regionalstøtte (del VI) meiner ein støtte til næringsretta tiltak med eit regionalpolitisk formål innanfor eit godkjent verkemiddelområde.

Retningslinjene har det til felles at dei skildrar nærmare vilkåra som må oppfyllast for å kvalifisere til støtte. For å kvalifisere til miljøstøtte, er det til dømes ikkje nok at verksemda i føretaket blir sett i samsvar med eksisterande EØS-standardar. Berre dersom støtta fører til eit høgare miljøvernnivå enn det standardane krev, kan støtte tildelast. Dernest inneheld retningslinjene reglar om kva slags støtte som kan tildelast, til dømes om ein kan gi driftsstøtte eller berre investeringsstøtte. Vidare går det fram av retningslinjene kor mykje støtte som kan tildelast. For regionalstøtte går det til dømes fram kor stor del av ei godkjend investering som maksimalt kan støttast i dei ulike områda. Endeleg har retningslinjene reglar om kumulering av støtte. Det føretaket som til dømes kvalifiserer til både SMB-støtte og regionalstøtte, får avkorta summen på visse måtar.

2.2.5 Støtte til verksemd med særlege oppgåver – artikkel 59(2)

Av artikkel 59(1) går det fram at dei allmenne reglane i EØS-avtalen – mellom anna reglane for statsstøtte – også gjeld for offentlige føretak og for føretak som er gitt særlege eller eksklusive rettar. Frå denne hovudregelen er det i artikkel 59(2) sett opp eit unntak med denne ordlyden:

Foretak som er blitt tillagt oppgaven å utføre tjenester av almen økonomisk betydning, eller som har karakter av et fiskalt monopol, skal være undergitt reglene i denne avtale, fremfor alt konkurransereglene, i den utstrekning anvendelsen av disse regler ikke rettslig eller faktisk hindrer dem i å utføre de særlige oppgaver som er tillagt dem. Utviklingen av samhandelen må ikke påvirkes i et omfang som strider mot avtalepartenes interesser.

Grunntanken bak regelen er at EØS-avtalen ikkje skal stå i vegen for at visse nødvendige oppgåver i samfunnet blir utførte. Som eit døme kan vi nemne avgjerda i sak C-209/98, der EF-domstolen aksepterte ei dansk ordning som gav nokre føretak einerett og plikt til å samle inn og gjenvinne byggjeavfall, sjølv om dette i utgangspunktet var i strid med konkurransereglane i EF-traktaten. Domstolen var samd i at eineretten var nødvendig for å sikre god nok gjenvinnings­kapasitet. Eit anna døme er saka om dei gunstige rammevilkåra til Husbanken. Dette blei akseptert av ESA under artikkel 59(2) i EØS-avtalen fordi Husbanken har som oppgåve å yte tilskot til å byggje moderate privatåtte bustader.

Grunnvilkåret i artikkel 59(2) er at det offentlege har gitt føretaket ei oppgåve av “almen økonomisk betydning” . Eigentleg dreier det seg om tenesteytingar av forretningsmessig karakter som tener allmennyttige formål, typisk innanfor sektorane for transport, energi, kommunikasjon og miljø. Statane har fått ein viss skjønnsmargin til sjølve å definere tenester som dette uttrykket kan gjelde for. Men EFTA-domstolen kan kontrollere at staten tydeleg har pålagt oppgåva, og også at staten har definert kva oppgåva går ut på. Oppgåva kan fastsetjast ved lov, forskrift, konsesjon eller avtale.

Det sentrale rettslege spørsmålet i desse sakene vil ofte vere om unntak er nødvendig for å få gjort oppgåva. I dette ligg at føretaket utan unntaket (støtta) ikkje får utført oppgåva på akseptable økonomiske vilkår. Eit typisk døme er at føretaket ikkje er i stand til å få ein pris hos brukarane som er høg nok for ei akseptabel forteneste. Dette kriteriet avgjer også kor mykje støtte som kan givast i det aktuelle tilfellet, idet ein ser på støtta som vederlag for å utføre oppgåva. ESA vil i kvart tilfelle leite etter andre tiltak som vil vere eit mindre omfattande unntak frå EØS-avtalen, og i den samanhangen også vurdere om føretaket blir overkompensert. For å sikre seg mot ei klage om overkompensasjon, kan det ofte vere nødvendig å nytte anbodskonkurranse som grunnlag for tildeling.

Siste setning i artikkel 59(2) legg opp til ei vurdering av proporsjonaliteten. Om dette har EFTA-domstolen i saka om Husbanken (sak E-4/97) uttalt at den felles interessa til statane i å gjennomføre EØS-avtalen fullt ut må vegast opp mot interessa kvar stat har i det aktuelle unntaket. I denne samanhengen vil det typisk vere vanskelegare å få omfattande unntak enn meir avgrensa unntak.

2.3 Saksbehandling og handheving i statsstøttesakar

2.3.1 Oversyn

Saksbehandlings- og handhevingsreglane er ein viktig del av regelverket om statsstøtte. Det er fleire grunnar til det. Ein grunn er at ESA kan påleggje dei nasjonale styresmaktene å krevje at ulovleg statsstøtte blir betalt attende frå det føretaket som har motteke støtta, noko det kan vere vanskeleg å gjere for føretaket. Konsekvensane av å trø feil kan derfor bli store. Ein annan grunn er at nasjonale styresmakter ofte har eit ønske om å gi statsstøtte som eit ledd i ein politikk. Da er det viktig å kjenne saksbehandlingsreglane for å planleggje korleis og når politikken kan setjast ut i livet. Ein tredje grunn er at saksbehandlingsreglane i mange tilfelle er avgjerande for om ei støtte er lovleg eller ikkje. Det er da vesentleg både for offentlege styresmakter og dei involverte føretaka å vite kva tiltak det er nødvendig å melde, og korleis dei kan vente at saksbehandlinga vil bli.

Regelverket for statsstøtte vender seg til styresmaktene, ikkje til dei ulike føretaka, sjølv om det er dei som nyt godt av statsstøtta. Meldeplikta er ei plikt norske styresmakter har overfor ESA. Det er Nærings- og handelsdepartementet 1 som melder frå på vegne av staten. Departementet må derfor ha melding frå andre norske styresmakter (medrekna regionale og lokale styresmakter) før statsstøtte blir gitt. Departementet må i kvart tilfelle vurdere om melding til ESA er nødvendig. Etter § 2 i lova om offentleg støtte skal derfor alle støttetiltak som kjem inn under artikkel 61 i EØS-avtalen, meldast til Nærings- og handelsdepartementet.

Artikkel 62 i EØS-avtalen slår fast at ESA skal “kontinuerlig granske” alle eksisterande støtteordningar og alle planar om å innføre eller endre statsstøtteordningar i EFTA-statane. Det same går fram av artikkel 1 i del I i Protokoll 3 til ODA.

Den sistnemnde regelen skil mellom eksisterande og planlagde støtteordningar. Eksisterande støtte er lovleg inntil ESA har vedteke at ho ikkje er det, sjå artikkel 1(2) i protokollen. Ny støtte kan på den andre sida ikkje setjast i verk før ho er godkjend av ESA, sjå artikkel 1(3) i protokollen. Følgjande skal etter del II, artikkel 1 i protokollen, reknast som eksisterande støtte :

• støtteordningar som var sette i verk før EØS-avtalen tok til å gjelde

• støtte som er godkjend av ESA

• støtte som må reknast som godkjend av ESA fordi ESA ikkje har gjort noko vedtak sjølv om melding er gitt

• støtte som ESA ikkje lenger kan gripe inn mot på grunn av forelding

• støtte som ikkje var statsstøtte da ho blei gitt (til dømes fordi føretaket var skjerma frå konkurranse), men som seinare må reknast som statsstøtte ut frå endringar i EUs indre marknad

Ny støtte er all statsstøtte som ikkje er eksisterande støtte. Til dette reknar ein både nye støtteordningar, støtte utdelt i enkelttilfelle og endringar i eksisterande støtte. Det meste av den støtta det vil vere aktuelt å dele ut etter bortfallet av den graderte arbeidsgivaravgifta, må ein derfor sjå på som ny støtte.

Nasjonale styresmakter kan vere i tvil om eit tiltak er statsstøtte – og med det meldepliktig eller ikkje. Ved slik tvil er det tryggast å melde tiltaket. Støtte bør ikkje utbetalast før det er klart at støtta er lovleg. ESA kan etter Protokoll 3, del I, artikkel 1(3) og del II artikkel 4 nr. 4 i protokollen setje i verk ein formell undersøkingsprosedyre dersom ein etter ei førebels vurdering er i tvil om støtta er i tråd med EØS-avtalen. I mellomtida kan tiltaket ikkje setjast i verk (“ stillstandsklausul ”), sjå Protokoll 3, del II artikkel 3 i ODA.

Ei melding til Nærings- og handelsdepartementet (eller det departement som til kvar tid har ansvaret. For tida er ansvaret i ferd med å overførast moderniseringsministeren), og eventuelt seinare til ESA, om ei ny støtte må innehalde alle dei opplysningane som er relevante for å vurdere om støtta er i samsvar med eller kan oppnå unntak etter EØS-avtalen. Dette omfattar opplysningar om målet for støtta, kor stor støtta er, eventuelle krav til eigendel, støtteforma, korleis kostnadene blir rekna ut, vilkåra for tildeling av støtte, reglar for eventuell kumulasjon, budsjett for støtta og varigheit. Også prosjektplanar og opplysningar om eigarstruktur hos støttemottakar (til dømes ved SMB-støtte) kan vere relevante.

Eit eige skjema som finst på heimesidene til Nærings- og handelsdepartementet, skal fyllast ut for å sikre at alle opplysningane er tekne med. Melding til ESA skal skrivast på engelsk.

2.3.2 Meldeplikta og ESAs behandling

ESA skal ha førehandsmelding om all ny statsstøtte, sjå Protokoll 3, del II artikkel 2 til ODA, med mindre det finst eit grunnlag for ikkje å melde frå. Eit slikt grunnlag kan vere at ESA tidlegare har godkjent støtteordninga som den aktuelle støtta kjem inn under. Eit anna grunnlag kan vere gruppefritaka som er nemnde i avsnitt 2.2.3.

Staten har plikt til å melde frå til ESA i god tid før støtteordninga tek til å gjelde og støtta blir utbetalt. Meldinga skal innehalde tilstrekkelege opplysningar for at ESA skal kunne gjere sitt vedtak. ESA vil be om fleire opplysningar dersom meldinga ikkje er fullstendig.

Når ei støtteordning er meld til ESA, har ESA tre moglege val :

• å fastsetje at den ordninga det er meldt frå om, ikkje er statsstøtte

• å godkjenne statsstøtta fordi ho kjem inn under eit unntak

• å setje i gang ei formell undersøking etter Protokoll 3 i ODA

Innan to månader etter at ESA fekk ei fullstendig melding (“ complete notification ”), må ESA ha bestemt kva alternativ ein vil velje, sjå Protokoll 3, del II artikkel 4 til ODA. Dersom ESA innan fristen ber om fleire opplysningar, går fristen frå den tida ESA får tilleggsopplysningane. Dersom ESA ikkje har gjort noko vedtak innan fristen, skal støtta som utgangspunkt vurderast som om ho er godkjend av ESA.

Dersom ESA vedtek å setje i gang ei formell undersøking , skal vedtaket publiserast i EØS-tillegget til EF-tidende (“ Official Journal ”). Dette er ein open prosedyre, og kvar part som denne saka kjem ved, kan kome med synspunkt innan ein viss frist. Etter ei nærmare gransking som ESA normalt skal sluttføre innan 18 månader, vil ESA gjere eit vedtak. Dette vedtaket kan gå ut på at støtta anten ikkje blir rekna som statsstøtte, at støtta kan godkjennast som eit unntak, eller at støtta er ulovleg.

Dersom ESA vedtek at støtta er ulovleg, skal ESA som hovudregel også vedta at støtte – om ho er utbetalt – skal krevjast tilbake med renter 2 frå den som har fått støtta, sjå ODA Protokoll 3, del II artikkel 14. Unntak frå tilbakebetalingsplikta er gjort i tilfelle dette “ would be contrary to a general principle of EEA law ”. Med dette siktar ein til tilfelle der det er absolutt uråd å gjennomføre ei tilbakebetaling, og tilfelle der det er vanskar av konstitusjonell karakter (til dømes forbod mot tilbakeverknad av lover) med å krevje støtta tilbake. At mottakaren hadde rimelege forventningar om å få behalde støtta, eller at han vil gå konkurs dersom han må betale pengane tilbake, er ikkje nok for å sleppe plikta. Tilbakebetalingsplikta når det gjeld norske føretak, er heimla i lova om offentleg støtte § 5.

Detaljerte reglar for saksbehandlinga står i rådsforordning nr. 659/1999 (22.03.1999) – den såkalla prosedyreforordninga .

2.3.3 Domstolskontrollen

Avgjerdene til ESA kan overprøvast av EFTA-domstolen som i tilfelle avgjer autoritativt kva som er lovleg statsstøtte etter EØS-retten. EFTA-domstolen vil overprøve om ESA har brukt reglane korrekt, til dømes om ESA har funne at noko er statsstøtte som ikkje er det, eller omvendt. Derimot vil EFTA-domstolen vere varsam med å overprøve ESA sitt skjønn der reglane gir ESA skjønnsfridom, til dømes ved avgjerda om ei støtte skal godkjennast etter artikkel 61(3) eller ikkje.

Ein EFTA-stat som er usamd i eit vedtak ESA har gjort, kan saksøkje ESA for EFTA-domstolen, sjå artikkel 36 i ODA. Til dømes kan Noreg gå til sak med krav om å oppheve ESAs avgjerd om at ei støtte er ulovleg. Dersom ESA avgjer at ei eksisterande støtte er ulovleg, kan til dømes ESA saksøkje Noreg etter artikkel 31 i ODA dersom Noreg ikkje rettar seg etter avgjerda. Det gjeld i alle tilfelle ein søksmålsfrist på to månader frå avgjerda blei kunngjord.

Også private partar kan saksøkje ESA med krav om at eit vedtak ESA har gjort er ulovleg, sjå artikkel 36(2) i ODA. Ein konkurrent til føretaket som har fått godkjent ei statsstøtte, kan til dømes krevje at godkjenninga er ulovleg. Tilsvarande kan føretaket som skulle nyte godt av ei støtte som ikkje blei godkjend, saksøkje ESA. Men private partar kan berre få overprøvt vedtak som er “ rettet til vedkommende ” eller som “ angår vedkommende direkte ”. EFTA-domstolen har på det grunnlaget til dømes avgjort at Den Norske Bankforening kunne reise søksmål om vedtak som tillet statsstøtte til Husbanken (sak E-4/97), men nekta Stiftelsen Bellona å reise søksmål om skatteordninga for Snøhvit-feltet (sak E-2/02).