4 Nærings- og distriktspolitiske verkemiddel

4.1 Innleiing

4.1.1 Oversyn

Som omtalt i kapittel 2 er statstøtte i utgangspunktet forboden for å sikre like konkurransevilkår i den felles marknaden i Europa. I nokre tilfelle er det gode grunnar for å påverke marknaden, anten fordi ein står overfor ein marknadssvikt, eller fordi den gir eit fordelingsmessig resultat som ikkje er ønskjeleg. Reglane for statsstøtte skal sikre at det også her er like vilkår.

Næringsretta tiltak som inneber statsstøtte, må kome under eit av unntaka i reglane for statsstøtte knytte til regionalstøtte, horisontal støtte og sektorstøtte for å vere lovlege. Eit viktig skilje er støtte til investering og støtte til drift. Støtte til drift er i strid med regelverket for statsstøtte i EU. Reglane for bagatellstøtte og unntaket for regional transportstøtte (sjå avsnitt 4.2.1 og 4.2.8) er av dei få opningane for å gi driftsstøtte i tillegg til visse unntak i samband med miljøstøtte.

Innanfor det godkjende støttekartet for regional støtte opnar òg reglane for statsstøtte for å nytte høgare støttesatsar til tiltak enn utanfor. I avsnitt 4.1.2 gir vi derfor ein kort omtale av støttekartet for å klargjere kva geografiske område reglane for slik statsstøtte gjeld i for perioden 2000–2006.

I avsnitt 4.2 tek vi opp dei viktigaste eksisterande næringsretta verkemidla i Noreg. Målet er å kartleggje om handlingsrommet er utnytta innanfor dei eksisterande ordningane, og om vi har eit handlingsrom innanfor EØS-reglane for nye tiltak som inneber statsstøtte. Kartlegginga vil stort sett dreie seg om tiltak som er definerte som statsstøtte, og som er omfatta av unntaka i EØS-regelverket. Kartlegginga gjeld

• kort oversyn over gjeldande reglar (under bokstav a),

• oversyn over eksisterande norske ordningar i forhold til dei enkelte unntaka (under bokstav b), for å finne ut om enkelte tiltak er unytta, om nasjonale vedtak inneber ei innsnevring av det handlingsrommet EØS-reglane gir, og om praktiseringa av verkemidla inneber at handlingsrommet ikkje blir utnytta (under bokstav c).

I avsnitt 4.3 ser vi på ordningar retta mot infrastruktur. Vi nyttar ein vid definisjon som omfattar både fysisk infrastruktur og dei tilretteleggjande strukturane som til dømes organisering av kunnskapsparkar, næringshagar, selskap for utvikling og marknadsføring av ein region. Her ser vi på grensa mellom kva som blir rekna som statsstøtte, og kva som fell utanfor regelverket for statsstøtte.

I avsnitt 4.4 ser vi på reglane for kjøp og sal av offentleg eigedom og bygningar. Kjøp og sal av varer og tenester mellom det offentlege og ei næringsverksemd må skje etter marknadsvilkår for ikkje å bli rekna som statsstøtte.

I avsnitt 4.5 tek vi for oss døme på personretta tiltak for regional utvikling.

I avsnitt 4.6 omtaler vi handlingsrommet innanfor inntektssystemet til fylke og kommunar som regional utviklingsaktør.

I avsnitt 4.7 presenterer vi eit utval av relevante tiltak som finst i andre EØS-statar. Vi har valt å sjå mest på Finland og Sverige, som på same måten som Noreg kan gi regionalpolitisk støtte etter artikkel 61(3)(c) i EØS-avtalen, og i mindre grad dei statane som også har 61(3)(a)-regionar. Finland og Sverige har mange av dei same problema som Noreg med omsyn til vedvarande periferi- og avstandsproblem, som nedgang i folketal og lange avstandar til sentrale marknader i store delar av landet.

I avsnitt 4.8 gir vi eit oversyn over EUs strukturfond. Strukturfonda må følgje dei same reglane for statsstøtte som dei tiltaka nasjonale styresmakter set i verk.

Sidan reglane for statsstøtte er ein del av eit dynamisk system og det er varsla endringar i reglane for regionalstøtte frå 2007, blir forslaga frå Kommisjonen til desse og andre nye reglar på statsstøtteområdet (som blir revidert på ulike tidspunkt) nemnde i avsnitt 4.9 .

Både når det gjeld dei bedriftsretta verkemidla i Noreg (avsnitt 4.2), infrastrukturtiltak i vid forstand (avsnitt 4.3) og relevante tiltak i andre EØS-statar (avsnitt 4.5), hadde det vore ønskjeleg om utvalet kunne ha gått noko djupare inn på handlingsrommet, til dømes i lys av dei tiltaka som er føreslått i dei regionale handlingsplanane. Det bør vurderast om arbeidet til utvalet på nokre punkt bør vidareførast i seinare arbeid.

4.1.2 Den geografiske avgrensinga av det distriktspolitiske støttekartet

Unntaka for næringsretta tiltak med regionalpolitiske mål kan nyttast innanfor det godkjende distriktspolitiske verkeområdet , etter dette kalla støttekartet (sjå figur 4.1).

Det aktuelle norske støttekartet gjeld for perioden 01.01.2000–31.12.2006. Støttekartet er delt i tre prioriteringsområde : A, B og C (sjå figur 4.1 og vedlegg 3) og omfattar om lag 25 prosent av folkemengda i Noreg.

Som vi ser av figuren, dekkjer område A Finnmark og Nord-Troms, område B er resten av Nord-Noreg, dei nordlegaste delane av Nord-Trøndelag og dei svakaste fjellområda i Sør-Noreg, mens område C utgjer resten av områda i Sør-Noreg med utkantproblem. Inndelinga speglar ei prioritering av verkemiddelinnsats etter kor store utfordringar områda står ovanfor. Det er berre dei tre nordnorske fylka som fullt ut er med i støttekartet. Desse tre fylka oppfyller kravet om samla folketal på under 12,5 innbyggjarar per km2, og ytterlegare grunngiving er derfor ikkje nødvendig i forhold til ESA.

I praksis blir dette støttekartet i dag først og fremst knytt til ulike maksimalsatsar for distriktsretta investeringstilskot. Men det distrikts- og regionalpolitiske støttekartet er òg utgangspunkt for verkeområdet for den nasjonale transportstøtteordninga. For transporstøtte gjeld ei særskild geografisk avgrensing (eit eige transportstøttekart ) innanfor støttekartet. Kartet er teke med i vedlegg 4.

I tillegg til støttekartet har Noreg eit område D, der ein ikkje kan gi distriktsutviklingstilskot til næringslivet, men der kommunane tidlegare kunne få støtte frå Kommunal- og regionaldepartementet til tilretteleggjande tiltak for næringsutvikling. Område D er såleis ikkje relevant når det gjeld statsstøtte, og er ikkje ein del av det støttekartet som er godkjent av ESA. Når vi i denne rapporten bruker omgrepet støttekartet , meiner vi derfor områda A, B og C.

Det er ikkje fullt samsvar mellom støttekartet og det geografiske verkeområdet for den graderte arbeidsgivaravgifta. Tolv kommunar ligg i sone 2 for den graderte arbeidsgivaravgifta, men utanfor støttekartet. Dette gjeld kommunane Frosta i Nord-Trøndelag, Herøy, Haram og Aukra i Møre og Romsdal, Flora, Førde og Naustdal i Sogn og Fjordane, Bømlo og Tysnes i Hordaland, Iveland og Evje og Hornnes i Aust-Agder og Nord-Odal i Hedmark.

Desse kommunane fekk høgare arbeidsgivaravgift med omlegginga frå 01.01.2004, men kjem altså ikkje inn under dei gunstige reglane for bruk av verkemiddel som gjeld innanfor støttekartet. For desse kommunane må ein derfor grunngi tiltak ut frå dei generelle reglane som gjeld for landsdekkjande støtte, til dømes støtte til FoU, opplæring eller SMB-støtte. For næringsretta støtte gjeld derfor ei noko sterkare avgrensing av handlingsrommet for kompensasjon til bedrifter i desse kommunane enn i dei andre områda som er omfatta av omlegginga av den graderte arbeidsgivaravgifta.

4.2 Bedriftsretta verkemiddel i Noreg

Tiltak og innsats som er viktige for regional utvikling og næringsutvikling sorterer under fleire departement og sektorbudsjett. I avsnitt 4.2 har vi søkt å gi eit oversyn over både dei verkemidla som er spesifikt distrikts- og regionalpolitiske og dei viktigaste verkemidla på dei ordinære sektorbudsjetta som andre departement enn Kommunal- og regionaldepartementet forvaltar.

Kommunal- og regionaldepartementet forvaltar eigne regional- og distriktspolitiske verkemiddel under programkategori 13.50 på statsbudsjettet. Dei midlane som er sette av til dette, er eit supplement til dei ordinære sektorbudsjetta, og skal nyttast til tiltak som har ei særleg regional- og distriktspolitisk grunngiving. Målet med midlane under programkategori 13.50 er å medverke til regional utvikling ved å utløyse meir av det verdiskapingspotensialet som finst i regionane, og medverke til verdiskaping for å skape meir attraktive regionale miljø og stader med gode bu- og leveforhold.

Frå og med 2003 blei hovuddelen av dei regional- og distriktspolitiske verkemidla under Kommunal- og regionaldepartementet desentralisert til regionalt nivå gjennom ansvarsreforma. Som regionale utviklingsaktørar skal fylkeskommunane forvalte verkemidla i forpliktande partnarskap med næringslivet, verkemiddelaktørar, private organisasjonar, utdanningsinstitusjonar og kommunar.

Kartlegginga av verkemiddel i avsnitt 4.2 er såleis ikkje uttømmande og omfattar ikkje dei enkelte ordningar og tiltak som dei regionale styresmaktene sjølv har etablert og forvaltar lokalt. Det gjeld til dømes ulike fond, som kommunale næringsfond, kommunale og fylkeskommunale kraftfond og liknande. I desse tilfella er det også kommunane og fylkeskommunane som er ansvarlege for å forvalte ordningane i samsvar med statstøttereglane og eventuelt notifisere ordningar til ESA (via Nærings- og handelsdepartementet). Kommunal- og regionaldepartementet har sendt eit brev til alle fylka det gjeld for å gjere særskild merksam på denne problematikken. Departementet ber i brevet også om at kommunar og fylkeskommunar vurderer om det finst heimel i statstøtteregelverket for å notifisere eventuelle eksisterande ordningar som kan kome i konflikt med den nye fribeløpsordninga knytt til gradert arbeidsgivaravgift.

Avsnittet er delt inn etter dei støtteformåla som er tillatne etter reglane for statsstøtte i EØS, og omtaler kort reglane i samband med desse unntaka. Til kvart av støtteformåla er det gitt eit oversyn over dei viktigaste norske verkemidla i forhold til unntaka. Deretter er det gitt ei vurdering av i kva grad reglane for statsstøtte er utnytta i dei norske ordningane, både i forhold til om det skuldast nasjonale avgrensingar eller støttepraksis. I tabellane over eksisterande ordningar er det ikkje teke med alle ordningar som går inn under bagatellreglane. I tabell 4.16 er det eit oversyn over dei formåla dei norske ordningane kan nyttast til, og omfanget av dei, der namnet på ordningane er knytte til kapittel og postar i statsbudsjettet.

4.2.1 Bagatellmessig støtte

a) Kort om reglane

I avsnitt 2.2.3.1 er det ein generell omtale av reglane for bagatellstøtte. Reglane for slik støtte er gitt i kommisjonsforordning nr. 69/2001 (12.01.2001) (sjå vedlegg 1).

Når samla støtte til eit føretak ikkje overstig 100 000 euro over ein treårsperiode frå første tilsegn om tildeling av støtte, blir støtta ikkje rekna for å vere konkurransevridande og/eller å påverke samhandelen mellom EØS-statar. Ho blir dermed ikkje ramma av forbodet mot offentleg støtte i EØS-avtalen. Beløpsgrensa gjeld all offentleg støtte som blir gitt som bagatellstøtte (støtte blir kumulert).

Der eit føretak omfattar fleire bedrifter , gjeld grensa per føretak.

Støtte som blir gitt etter regelverket for bagatellstøtte, hindrar likevel ikkje at støttemottakaren kan få støtte som blir gitt etter andre støtteordningar som er godkjende av ESA i forhold til dei tillatne støtteformåla. Til dømes kan det bli gitt støtte frå ei godkjend ordning i Innovasjon Norge utan at det hindrar at det blir gitt bagatellstøtte frå ei anna ordning.

Støtte i form av bagatellstøtte kan bli gitt til alle slags formål , inkludert drift. Det er likevel ikkje lov å gi støtte til eksportrelaterte aktivitetar knytt direkte til eksporterte mengder, til distribusjonsnettverk eller til andre løpande utgifter i samband med eksportaktivitetar.

Ein kan per i dag ikkje nytte reglane om bagatellstøtte i transportsektoren. Her er det no varsla endringar.

b) Eksisterande ordningar

Den graderte arbeidsgivaravgifta blir vidareført innanfor grensa for bagatellstøtte (sjå avsnitt 1.3.2).

Mange eksisterande ordningar er ikkje melde til ESA. Ordningar som ikkje er melde til ESA eller til norske styresmakter gjennom forenkla melding, må praktiserast etter reglane for bagatellstøtte. All slik støtte må derfor samla sett halde seg innanfor det fastsette taket for bagatellstøtte. Skal eit føretak få støtte ut over dette, må støtta ha heimel i eit anna unntak.

Kommunale og fylkeskommunale næringsfond er berre unntaksvis melde til ESA. For 2003 blei det løyvt 63,9 mill. kroner frå fylkeskommunane til kommunale næringsfond.

Ordninga med etablerarstipend som blir administrerte av Innovasjon Norge, er heller ikkje notifisert. Her kan stipenda ikkje vere større enn 200 000 kroner (400 000 kroner for såkalla inkubatorstipend).

På budsjettet til Arbeids- og administrasjonsdepartementet er det ei ordning med lønnstilskot som skal fremme tilsetjing av svake grupper av arbeidssøkjarar (for yrkeshemma er det eigne ordningar). Denne ordninga er ikkje tilpassa sysselsetjingsforordninga og blir gitt som bagatellstøtte og administrert av Aetat. Ordninga blir gjennomgått i forhold til forordningane om sysselsetjing og opplæring.

Støtteordningar som først og fremst er retta mot landbruksnæringane (mellom anna bygdeutviklingsmidlane) er ikkje notifiserte til ESA. I den grad slike ordningar blir nytta til verksemder som er omfatta av EØS-avtalen, blir støtta gitt som bagatellstøtte.

I tillegg hender det at støtteordningar som er notifiserte for andre formål, blir nytta i forhold til bagatellreglane. I retningslinjer for Innovasjon Norge heiter det mellom anna at støtte etter bagatellreglane berre skal nyttast unntaksvis, og berre dersom formålet med prosjektet ikkje kjem innanfor nokre av dei andre tillatne støtteformåla. Vidare kan bagatellstøtte bli gitt ut frå desse ordningane om ein vurderer det som nødvendig å gi støtte som overskrid dei fastsette maksimalsatsane for dei ulike tillatne støtteformåla.

Kompetanseutviklingsprogrammet under Undervisnings- og forskingsdepartementet nyttar òg bagatellstøtte for denne ordninga.

c) Gjenverande handlingsrom

Den graderte arbeidsgivaravgifta har prioritet som bagatellstøtte. Det fører i mange tilfelle til at føretak utnyttar moglegheitene til å få slik støtte fullt ut. Dermed kan desse føretaka ikkje få meir bagatellstøtte. Til dømes vil dei kommunale og fylkeskommunale næringsfonda som ikkje er notifiserte, i avgrensa grad kunne nyttast til bedriftsretta støtte.

Utvalet har ikkje hatt tid til å undersøkje i detalj kor mange eksisterande ordningar som berre blir nytta etter bagatellreglane. Men dei fleste kommunale næringsfonda kan vere det viktigaste dømet på slike ordningar. Det ligg derfor eit auka handlingsrom i å notifisere dei kommunale næringsfonda i forhold til dei tillatne støtteformåla. Om dei berre blir nytta til formål innanfor gruppeunntaka, vil det vere enkelt å få til notifisering.

Tabell 4.1 viser at mellom 5 og 15 prosent av føretaka i dei aktuelle regionane fullt ut vil nytte det handlingsrommet som bagatellstøtte utgjer i samband med den graderte arbeidsgivaravgifta. For dei andre 85–95 prosentane vil det vere att noko handlingsrom innanfor bagatellstøttereglane. Det vil gjelde mindre føretak, særleg i sone 2. For nystarta bedrifter og bedrifter med få tilsette vil bagatellstøttereglane vere eit handlingsrom, til dømes ved etablerarstipend.

4.2.2 Støtte til nyinvesteringar

a) Kort om reglane

Reglane for støtte til nyinvesteringar innanfor støttekartet er omtalte i ESAs retningslinjer kapittel 25. Vidare er reglar for støtte til nyinvesteringar gitt i kommisjonsforordning nr. 70/2001 om støtte til SMB (vedlegg 1).

Dette er typiske døme på aktiva som det kan ytast investeringsstøtte til:

1. bygningar

2. anlegg

3. maskinar

4. grunnlagsinvesteringar 1

5. utgifter til kjøp av patentrettar, lisensar og teknisk kunnskap

Med nyinvesteringar er det meint ei investering med ein viss kapital i samband med anten

1. oppstart av ei ny verksemd

2. utviding av ei eksisterande verksemd

3. oppstart av ein aktivitet som inneber fundamentale endringar av produktet eller produksjonsprosessen for ei eksisterande verksemd

Investeringar til utskifting av utstyr fell utanfor. Det same gjeld investeringar i form av finansiell restrukturering.

Støtta blir rekna som prosent av verdien til investeringa . Verdien blir fastsett på basis av standard kostnader for grunnen, bygningane og anlegg/maskinar. Det er gitt nærmare reglar for verdsetjinga av immaterielle rettar (patent osv.). Støtta må reknast om til ei nettoeining (“ net grant equivalent ”, forkorta NGE) slik at ho kan samanliknast prosjekta og landa imellom. Detaljerte reglar for utrekningane følgjer av vedlegg X til ESAs retningslinjer.

Lovleg støtte er avgrensa til ein viss prosent NGE avhengig av arten og intensiteten i utfordringane i regionen. For Noreg gjeld maksimalgrensene for støtte slik det er vist i tabell 4.2. Støtte til slike investeringar vil variere innanfor støttekartet med verkeområdet og storleiken på bedrifta. Tabellen syner òg at berre innanfor støttekartet er det er lov å gi slik støtte til store bedrifter.

Med omsyn til sektorar der det finst eigne sektorregelverk, til dømes skipsbyggingsindustri, gjeld desse regelverka (sjå avsnitt 4.2.11 om sektorstøtte).

For store regionale prosjekt som mottek støtte etter regionalstøtteregelverket, gjeld ei særleg meldeplikt til ESA når anten

• den totale prosjektkostnaden er over 50 mill. euro, samla støtte til bedrifta eller prosjektet utgjer meir enn halvparten av den regionale grensa for støtte til større bedrifter i området og støtta per ny eller oppretthalden arbeidsplass er minst 40 000 euro

eller

• den samla støtta er over 50 mill. euro

b) Eksisterande ordningar

I tabell 4.3 er det berre dei tre første ordningane som er notifiserte i forhold til dei høgare maksimalsatsane som gjeld i støttekartet.

I tillegg kan nemnast at for LNG-anlegg (Snøhvit) er det vedteke ekstra høge avskrivingssatsar (33,3 prosent) baserte på regional investeringsstøtte for store regionale investeringsprosjekt, sjå Ot.prp. nr. 84 (2001–2002). Dette er ikkje ei fast ordning, men eit døme på ein enkelt notifikasjon for eit større regionalt prosjekt.

Først og fremst blir støtte til investeringar gitt som investeringstilskot, men også til dømes gunstige lån og garantiar blir nytta. Dei maksimale støttesatsane gjeld for den samla støtta til prosjektet , same kva form det er og medrekna støtte frå alle offentlege kjelder. Når det gjeld lån, er det berre den utrekna tapsrisikoen i dei ulike prosjekta som blir belasta dei tildelte rammene. (I gjennomsnitt skal tapsrisikoen ikkje overstige 40 prosent av tildelte lån.)

Løyvingane under ordninga med investeringstilskot blir fordelte til fylkeskommunane . Fylkeskommunane gir ein del av pengane vidare til Innovasjon Norge . I utgangspunktet kan midlane som blir tildelte Innovasjon Norge, nyttast til tilskot (investeringstilskot og ulike former for bedriftsutviklingstilskot) og til tapsfond knytte til risikolåna til Innovasjon Norge. Innovasjon Norge fordeler pengane mellom tilskot og lån.

Tilskota til dei bedriftsretta verkemidla og investeringstilskot er reduserte dei siste ti åra. Innanfor ramma har ein framfor fysiske investeringar prioritert immaterielle investeringar , til dømes utviklingsprosjekt, FoU og kompetanseutvikling. Det er også lagt vekt på at nyskapingsprosjekt med høg risiko skal få ein større del av tilskota enn prosjekt med lågt innovativt innhald, til dømes utvidingar og rasjonaliseringar. For støtte til slike prosjekt blir lån rekna som meir høveleg.

I retningslinjene for tilskot heiter det at tilskotet skal føre til at samfunnsøkonomisk lønnsame prosjekt blir bedriftsøkonomisk lønnsame . Utmålinga av tilskot skal såleis gjere det mogleg for bedrifta å gjennomføre prosjektet. Omfanget av tilskotet blir gradert av Innovasjon Norge frå null og opp til maksimalsatsen for det aktuelle området og ut frå storleiken på bedrifta. SMB skal prioriterast.

c) Gjenverande handlingsrom

I samband med vedtaket om støttekartet for Noreg blei det samtidig fastsett maksimalsatsar for støtta. Tabell 4.4 viser dei gjennomsnittlege støttesatsane som blei nytta i 2003 i forhold til maksimalsatsane i dei ulike områda og etter storleiken på bedrifta .

Tabell 4.4 viser den gjennomsnittlege støttesatsen og samla støtte samanlikna med dei samla prosjektkostnadene. Den gjennomsnittlege støttesatsen gjeld støttesatsen i kvart enkelt prosjekt. At samla støtte gir lågare satsar, kjem av at store prosjekt gjennomgåande får mindre støtte. Vidare går det fram av tabellen at maksimalstøttesatsane i gjennomsnitt ikkje blir nytta fullt ut, same kva utrekningsmåte ein nyttar. Ein ser òg at det er svært få bedrifter med fleire enn 100 tilsette som har fått tilskot.

Det er ikkje uvanleg at det samtidig med investeringstilskot også blir gitt lån slik at den samla offentlege finansieringsdelen er høgare enn det tabellen viser. Likevel vil det vere eit rom for å auke tilskota i forhold til maksimalsatsane som gjeld for investeringar.

Dei nasjonale retningslinjene for slik støtte er at tilskot først og fremst skal bli gitt til nyskapingsprosjekt med stor risiko . Derfor er det mange prosjekt som ikkje blir vurderte som aktuelle for investeringstilskot. Her er det eit handlingsrom for at andre typar prosjekt kan få støtte.

At det ut i frå retningslinjene for Innovasjon Norge ikkje skal bli gitt tilskot i større omfang enn nødvendig for at prosjekta kan bli gjennomførte, er også ei nasjonal avgrensing. ESA stiller ikkje krav til slik utløysande effekt så lenge ein held seg innanfor maksimalgrensene og ESA har godkjent ordninga.

Dei tre siste ordningane som er nemnde i tabell 4.3 (landsdekkjande ordningar), er ikkje notifiserte etter dei regionale reglane, men etter dei generelle. Bruken av dei er konsentrert til dei sentrale områda (og ikkje til å støtte fysiske investeringar). Dette er eit døme på at ordningar som i prinsippet er landsdekkjande, berre blir nytta i delar av landet.

Når det gjeld støtte til nyinvesteringar, kan handlingsrommet aukast ved at

• maksimalstøttesatsane blir utnytta i større grad

• investeringstilskot blir gitt i større grad til formål med eit lågare innovativt innhald

• store bedrifter i større grad får tilskot

4.2.3 Støtte til sysselsetjing

a) Kort om reglane

ESAs retningslinjer om regional støtte kapittel 25.4 (22)–(25) inneheld reglar for støtte til jobbskaping. Ein kan også gi støtte til auke i sysselsetjing gjennom gruppefritaket som er gitt i kommisjonsforordning nr. 2204/2002 (12.12.2002), sjå vedlegg 1.

Tabell 4.5 gir dei lovlege maksimalsatsar for støtte.

Jobbskaping ved nyinvesteringar under regional støtte

Etter reglane for jobbskaping i ESAs retningslinjer for det regionale regelverket (kapittel 25) er det ein føresetnad at støtta berre blir gitt i samband med eit prosjekt som inneber fysiske investeringar . I slike tilfelle kan det til eitt og same prosjekt berre bli gitt støtte til nyinvesteringa eller til jobbskapinga som følgjer av denne. Det krevst da ein nettoauke i talet på årsverk. Støtta må ikkje overstige ein viss prosentsats av bruttolønn og sosiale kostnader for det nye årsverket, rekna over ein toårsperiode. Taket vil vere det same som for investeringsstøtta i regionen. Støtta må føre til at det nye årsverket varer over ein femårsperiode.

Satsane for støtte er dei same både når det gjeld nyinvesteringar og nytilsetjingar, men utrekningsgrunnlaget for dei to er ulike. Dermed kan støttebeløpa bli ulike. Oftast vil støtte til nyinvesteringane vere mest tenleg for kapitalintensive verksemder. Verksemder med meir avgrensa bruk av lokale og maskinar og som samtidig vil auke sysselsetjinga, vil vere meir tente med støtte til sysselsetjing.

Sysselsetjing

I gruppefritaket om støtte til sysselsetjing er det ikkje ei slik binding om at støtte til auka sysselsetjing berre kan bli gitt i samband med fysiske investeringar. I kortform er reglane for støtte til sysselsetjing desse:

• Det kan bli gitt støtte til ein auke i sysselsetjinga i verksemdene gjennom delvis dekning av lønnskostnader inkludert sosiale utgifter.

• Det må skje ein nettoauke i sysselsetjinga i verksemda for å kunne gi støtte.

• Det er berre lov å gi sysselsetjingstøtte i to år.

• Det er eit krav at den auka sysselsetjinga blir halden ved lag over ein periode på minst tre år (to år for SMB). Det er eit krav at dei som blir tilsette som følgje av auka sysselsetjing, ikkje hadde ein jobb, eller at dei hadde mist eller er i ferd med å miste tidlegare jobb i verksemda.

• Det er spesielt gunstige reglar for tilsetjing av personar som kan ha problem på arbeidsmarknaden, til dømes ungdom, innflyttarar, etniske minoritetsgrupper og handikappa.

b) Eksisterande norske ordningar

Når det gjeld støtte til jobbskaping nedfelt i retningslinjene for regional støtte, er ikkje dei distriktsretta verkemidla som Innovasjon Norge behandlar, notifiserte med dette formålet.

Også når det gjeld reglane om støtte til sysselsetjing , er ingen norske støtteordningar notifiserte til ESA for dette formålet, verken gjennom spesielle ordningar eller ved bruk av ei eller fleire i eksisterande ordningar.

Som nemnt i avsnitt 4.2.1 om bagatellstøtte vurderer Arbeids- og administrasjonsdepartementet for tida ei ordning med lønnstilskot etter reglane for sysselsetjingsstøtte.

c) Gjenverande handlingsrom

Her er det eit handlingsrom for å nytte ordningar som i dag er lite nytta. Handlingsrommet er større innanfor sysselsetjing enn jobbskaping i samband med regionale investeringar. Det kan òg opnast for at det kan bli gitt støtte frå fleire av dei eksisterande ordningane til sysselsetjing. Ei slik utviding av ordningane kan måtte notifiserast til ESA. Støtte til sysselsetjing går inn under gruppeunntaka. I den grad det blir opna for støtte etter denne kommisjonsforordninga, er melding til ESA ikkje nødvendig, berre ei forenkla melding til Nærings- og handelsdepartementet. Dersom ordninga til Arbeids- og administrasjonsdepartementet blir tilpassa sysselsetjingsdirektivet, bør ein vurdere om opninga for høgare tilskotssatsar innanfor støttekartet bør nyttast.

4.2.4 Støtte til opplæring

a) Kort om reglane

Kommisjonsforordning nr. 68/2001 (12.01.2001) gir gruppefritak frå notifiseringsplikta for støtte til opplæring, sjå vedlegg 1. Tabell 4.6 gir dei lovlege maksimalsatsar for slik støtte.

I regelverket skil ein mellom spesiell og generell opplæring :

• Spesiell opplæring er definert som fagleg opplæring som dei tilsette kan bruke i deira noverande og framtidige stillingar i den støtta verksemda, og som gir kvalifikasjonar som ikkje eller berre i liten grad kan overførast til andre verksemder eller arbeidsområde.

• Generell opplæring er definert som fagleg opplæring som i det vesentlegaste kan nyttast i den noverande eller den framtidige stillinga for den tilsette i den støtta verksemda, men som gir kvalifikasjonar som kan overførast til andre bedrifter eller arbeidsområde, og som slik betrar sjansane for den tilsette på arbeidsmarknaden.

Dei kostnadene det kan bli gitt støtte til å dekkje, omfattar

• personalkostnader til undervisningspersonell, kursleiar osv.

• reiseutgifter for undervisningspersonell og andre tilsette

• andre løpande utgifter, til dømes kursmateriell

• verdiforringing av verktøy og utstyr i den grad dei utelukkande blir nytta til opplæringsprosjektet

• utgifter til rettleiing og konsulenttenester i samband med opplæringsprosjektet

• personalutgifter avgrensa til omfanget av dei andre kostnadselementa som er nemnde i strekpunkta ovanfor

b) Eksisterande norske ordningar

Det er få av tilsegnene i 2003 for dei tre sistnemnde ordningane i tabell 4.7 som har gått til reine opplæringsprosjekt. Av dei samla tilsegnene frå ordninga til Innovasjon Norge med bedriftsutviklingstilskot vil dei til dømes vere berre om lag 8 prosent. Opplæring og kompetanseheving er derimot ofte eit viktig element i prosjekt som er notifiserte etter andre formål.

c) Gjenverande handlingsrom

Det er eit klart handlingsrom for nye tiltak innanfor gruppefritaket. Dersom ein er innanfor dette, så er det inga notifikasjonsplikt til ESA, berre ei meldeplikt til departementet.

Ordningane i tabell 4.7, med unntak av bedriftsintern opplæring, er notifiserte for å kunne nyttast til opplæring og med maksimalt tillatne støttesatsar inkludert høgare satsar innanfor støttekartet. I kor stor monn dei maksimale satsane blir nytta, har det ikkje vore mogleg å få oversyn over.

4.2.5 Støtte til konsulentbistand og andre tenester

Reglane før støtte til konsulentbistand og liknande er gitt i kommisjonsforordning nr. 70/2001 (12.01.2001) som omhandlar eit gruppefritak for støtte til SMB (sjå vedlegg 1).

a) Kort om reglane

Støtte kan berre bli gitt til SMB. Det kan bli gitt støtte til å dekkje kostnader i samband med tenester som blir utført av eksterne konsulentar. Ein kan ikkje gi støtte til slike tenester som inngår i dei vanlege driftskostnadene til bedriftene, til dømes rutinemessing hjelp til skattespørsmål, juridisk bistand og marknadsføring. Deltaking på messer og utstillingar kan støttast, men berre første gong ei bedrift er med på ei spesiell messe eller utstilling.

Den maksimale støttesatsen til desse formåla er 50 prosent av utgiftene utan at ein skil mellom verkeområda. Ein kan gi slik støtte i heile landet.

b) Norske støtteordningar

Tabell 4.8 gir eit oversyn over dei viktigaste eksisterande norske ordningar som kan nyttast til støtte til konsulentbistand og liknande. I hovudsak gis tilskot. Lån er ei mindre eigna støtteform til denne typen prosjekt.

c) Gjenverande handlingsrom

Det er handlingsrom for støtte til små og mellomstore bedrifter etter desse reglane. Støtte til SMB høyrer inn under gruppeunntaka. Dette forenklar ein eventuell notifikasjonsprosess.

Prosjekt med dette formålet vil ofte vere relativt små. Støtte frå dei kommunale næringsfonda kan vere gitt til slike prosjekt som bagatellstøtte. Ei notifisering av desse fonda vil gi større handlingsrom for anna bagatellstøtte.

4.2.6 Støtte til forsking og utvikling

a) Kort om reglane

Retningslinjene for støtte til forsking og utvikling (FoU) er gitt i ESAs retningslinjer i kapittel 14. Tabell 4.9 gir dei lovlege maksimalsatsar for slik støtte i Noreg.

Ein kan gi støtte til prosjekt med formål å utvikle nye produksjonsmetodar, produkt eller tenester . Støtte til FoU kan bli gitt i heile landet og til både SMB og store bedrifter, men dei tillatne støttesatsane er høgare innanfor støttekartet.

Regelverket skil mellom grunnforsking, industriell forsking og utviklingsaktivitetar før kommersialisering , der dei tillatne støttesatsane blir reduserte dess nærmare verksemda er marknaden.

• Grunnforsking er verksemd som tek sikte på å utvide den vitskaplege og tekniske kunnskapen, og som ikkje er knytt til industrielle eller kommersielle mål. Offentleg støtte til grunnforsking, som til vanleg skjer ved universitet og andre forskingsinstitusjonar, blir ikkje rekna som statsstøtte etter EØS-reglane.

• Industriell forsking er utforsking eller undersøkingar som har ny kunnskap som mål. Slik kunnskap kan vere nyttig ved utvikling av nye produkt, prosessar eller tenester eller for å oppnå vesentlege forbetringar i eksisterande produkt, prosessar eller tenester.

• Utviklingsaktivitetar før kommersialisering er overføring av resultat frå industriell forsking til planar, prosjekt, design og konstruksjon som har som mål å skape nye, endra eller forbetra produkt, prosessar eller tenester, anten dei er tenkte for sal eller til eige bruk. Det omfattar også utvikling av ein første prototyp. Dette stadiet kan også omfatte idéforming, design og konstruksjon i samband med alternative produkt, produksjonsmetodar eller tenester og dei første demonstrasjonsprosjekta eller pilotprosjekta, dersom desse prosjekta ikkje kan tilpassast slik at dei direkte kan utnyttast industrielt eller kommersielt. Det omfattar ikkje rutinemessige eller periodiske endringar av eksisterande produkt, produksjonslinjer, produksjonsprosessar, tenester eller andre pågåande arbeidsoperasjonar, sjølv om slike endringar kan vere forbetringar.

Støtte kan bli gitt til å dekkje desse kostnadene :

• Personalkostnader (forskarar, teknikarar og hjelpepersonale) som berre blir nytta i samband med FoU-aktiviteten.

• Utgifter til instrument, utstyr, areal og bygningar som utelukkande og permanent blir nytta til FoU-aktiviteten.

• Utgifter til konsulenthjelp og tilsvarande tenester som utelukkande blir nytta i samband med FoU-aktiviteten, inkludert forskingsresultat, teknisk kunnskap, patentsøknader (berre for SMB), patent osv. som blir kjøpte eksternt.

• Administrasjonskostnader direkte knytte til FoU-prosjektet.

• Andre driftsutgifter (til dømes materiale, forsyningar og liknande produkt) som er direkte knytte til FoU-aktiviteten.

FoU-prosjekt eller FoU-program med ei kostnadsramme på over 25 mill. euro og der støtta er på meir enn 5 mill. euro, må meldast særskilt på førehand for godkjenning hos ESA, sjølv om pengane kjem frå ei notifisert ordning.

b) Eksisterande norske ordningar

Det er ein generell svikt i marknaden når det gjeld investeringar i FoU. Det er dermed fleire landsdekkjande tiltak som er retta mot å auke denne innsatsen. Men dette er òg eit regionalt problem, og i Noreg har vi eit desentralisert innovasjonssystem knytt til universiteta, dei regionale forskingsinstitusjonane og høgskolane. I tabell 4.10 er dei viktigaste nasjonale støtteordningane til FoU sette opp.

SkatteFUNN skil seg frå dei andre ordningane ved at det er ei ordning som verkar gjennom skattesystemet der utgiftene kjem til frådrag i skatten, medan dei andre ordningane er tilskot tildelt etter søknad til Forskningsrådet eller Innovasjon Norge. Skattefrådraget i SkatteFUNN er på 18 prosent for store bedrifter og 20 prosent for SMB. Dette svarer omtrent til tilskotssatsane som gjeld Utviklingsaktiviteter før kommersialisering .

Med unntak av SkatteFUNN og dei tre siste landsdekkjande ordningane i tabell 4.10 er alle notifiserte med rett til å gi høgare støttesatsar innanfor støttekartet.

c) Gjenverande handlingsrom

Midlar til forsking og utvikling kan nyttast i forskingsinstitusjonar, høgskolar osv. utan at dette blir rekna som statsstøtte. Kryssubsidiering kan her vere eit problem, sjå kapittel 2 om dette.

Når det gjeld bedriftsretta støtte, er dette tiltak som må meldast til ESA. Innanfor dei eksisterande ordningane kan ein etter statsstøttereglane for FoU gi 5 prosentpoeng høgare støtte til FoU-prosjekt innanfor støttekartet samanlikna med prosjekt utanfor, noko som ikkje er gjort for alle ordningane.

Det kan òg vere rom for å auke tildelingar innanfor dei eksisterande ordningane. Av dei søknadsbaserte tiltaka som er retta mot det enkelte prosjektet og den enkelte bedrifta, er gjennomsnittleg støtte for dei fleste av tilskotsordningane lågare enn maksimalsatsane. Til dømes var gjennomsnittleg støtte tildelt av Forskingsrådet i 2003 til industrielle FoU-prosjekt 30 prosent. Handlingsrommet for å gi støtte frå andre ordningar ut over dette er avhengig av forskingsinnhaldet i prosjektet, kor stor bedrifta er, og lokaliseringa.

I dei siste åra er støtta som er gitt frå dei søknadsbaserte ordningane, blitt påverka av innføringa av SkatteFUNN. Dei fleste bedriftene som har FoU-aktivitet, vil nytte skattefrådraget som ordninga med SkatteFUNN opnar for, og eventuelt søkje om tilleggsstøtte gjennom nokre av dei andre FoU-ordningane. Handlingsrommet for å gi støtte frå andre ordningar i tillegg til støtta gjennom SkatteFUNN vil i mange tilfelle derfor vere lite på grunn av maksimalsatsane som er sette for støtte til FoU. SkatteFUNN blir derimot meir nytta av verksemder utanfor støttekartet enn verksemder innanfor.

Når det gjeld ordninga med SkatteFUNN, ligg det unytta handlingsrom gjennom ein auke i dei tillatne skattefrådragssatsane for SMB og ved at ein tek bort det øvre taket for støtte som dei nasjonale retningslinjene set. Maksimalsatsen for støtte til SMB er etter ESAs retningslinjer 35 prosent dersom støtta blir gitt brutto (før skatt). SkatteFUNN på 20 prosent skattefrådrag er sett på som ei nettostøtte som svarer til 27,8 prosent bruttostøtte. Det inneber at satsen på 20 prosent kunne ha vore auka noko for SMB. Dei nasjonale reglane for SkatteFUNN opnar for skattelette for FoU-utgifter opp til 4 mill. kroner og 8 mill. kroner for prosjekt i samarbeid med FoU-institusjonar godkjende av Forskningsrådet. Dei øvre grensene for storleiken på skattefrådrag er sette nasjonalt. Regelverket for statsstøtte har inga slik avgrensing når det gjeld storleik. Både ei opning for auke i skattefrådragssatsane og auke i maksimalbeløpa må meldast til ESA.

4.2.7 Risikokapital som eigenkapital

a) Kort om reglane

Reglane for retten det offentlege har til å gi risikokapital, står i ESAs retningslinjer kapittel 10A, “ State Aid and Risk Capital ”. Retningslinjene klargjer for det første når risikokapitaltiltak er notifiseringspliktig statsstøtte etter EØS-avtalen. For det andre blir det sett opp kriterium for kva som skal til for at ESA kan godkjenne risikokapitaltiltak som inneber statsstøtte. Før ei slik støtteordning kan setjast i verk, må ho godkjennast av ESA. Avveginga i forhold til staten som eigar er omtalt i avsnitt 2.2.2.1.

For å godkjenne ei ordning der det blir løyvt offentlege midlar til risikokapitaltiltak, vil ESA krevje dokumentasjon om at marknaden for risikokapital sviktar. Det går fram av retningslinjene at ESA meiner at det ikkje ligg føre nokon generell svikt i risikokapitalmarknadene. Marknadssvikt må derfor påvisast i kvart tilfelle. ESA er likevel innstilt på å akseptere at det ligg føre marknadssvikt når kvart delbeløp i finansieringa av eit føretak gjennom eit risikokapitaltiltak ikkje overstig 500 000 euro eller 750 000 euro i regionar som kan få støtte etter EØS-avtalen artikkel 61(3) bokstav c) (støttekartet). Grunngivinga for dette er at for så små investeringar er argumentet om at det eksisterer ein marknadssvikt, på grunn av dei relativt høge transaksjonskostnadene, meir overtydande.

Det blir understreka i retningslinjene frå ESA at modellane som er nytta for eigenkapitalordningar, er svært varierte og nye, slik at ESA på det noverande stadiet ikkje kan definere klare kriterium for når ei ordning kan godkjennast. Det er likevel sett opp kva forhold – positive og negative – ein vil leggje vekt på i ei slik vurdering. I tillegg til kravet om at marknadssvikt er påvist, er mellom anna desse forholda nemnde som noko som taler for å godkjenne ei ordning:

• Omfanget av investeringane er ikkje høgare enn dei grensene som er nemnde ovanfor, og investorane er dei einaste som nyt godt av ordninga. Dei aktuelle bedriftene får ikkje støtte direkte, men gjennom eit investeringsselskap.

• Ordninga vil berre gjelde investeringar i SMB i samband med etablering av ei bedrift, i andre tidlege stadium eller innanfor støttekartet.

• Ordningar spesielt retta mot område med marknadssvikt og der finansiering i hovudsak skjer som tilførsel av eigenkapital eller likeverdig kapital, vil bli vurderte positivt.

• Vedtaka om investering er basert på at dei skal gi høveleg avkastning. I denne samanhengen er det positivt om ein “ vesentleg del ” av kapitalen blir tilført av private investorar.

• Konkurransen mellom investorar og mellom investeringsfond blir lite forstyrra.

• Sjølv om det generelt er eit atterhald mot ordningar retta mot spesielle sektorar, kan det likevel aksepterast ein sektorfokus der dette har både ein kommersiell og ein politisk grunn (unntak vil vere skipsbygging og EKFS).

• “Utgangsmekanisme” for investeringane, det vil seie at den offentlege eigarskapen ikkje skal vere permanent.

• Ein må unngå ei kumulering av støtte til ei bedrift frå fleire kjelder.

b) Eksisterande norske ordningar

I tabell 4.11 gis eit oversyn over dei viktigaste eksisterande støtteordningar for risikokapital som eigenkapital i Noreg.

c) Gjenverande handlingsrom

Det er eit handlingsrom for slike ordningar dersom ein følgjer dei vilkåra som er nemnde i punkt a. Den distriktsretta såkornordninga er for tida til behandling i ESA. I kor stor monn det er mogleg å auka handlingsrommet for såkornordningane, vil vere avhengig av dei vurderingane som ESA gjer.

4.2.8 Transportstøtte

a) Kort om reglane

Transportstøtte kan bli gitt for å kompensere for meirkostnader til transport for føretak i regionar med lågt folketal innanfor ramma for regional støtte, sjå kapittel 25 om regional støtte og annex XI til retningslinjene (sjå vedlegg 4). Det er staten som har ansvar for å vise at desse meirkostnadene finst, og for å bestemme omfanget. Ein kan yte transportstøtte i regionar med eit lågare folketal enn 12,5 innbyggarar per kvadratkilometer. Det kan bli gitt tilskot som dekkjer delar av faktiske transportkostnader per år.

b) Eksisterande norske ordningar

I samband med omlegging av den graderte arbeidsgivaravgifta er det innført ei ordning med transportstønad. Ordninga gjeld når visse fastsette krav til bedrifta, transportlengd osv. er oppfylte. Dei transportane som kan få støtte, er

• transport inn til bedrifta av varer som skal nyttast i produksjonen

• transport ut frå bedrifta av eigenproduserte varer

Eit eige støttekart for transportstøtte er godkjent av ESA og trekkjer opp dei geografiske grensene for ordninga. Kartet viser også dei to sonene som set øvre grense for støttesatsen (sjå vedlegg 4.2). Støtta skal ikkje kompensere for meir enn den auka avgifta som følgje av omlegginga av den graderte arbeidsgivaravgifta. Transportstøtta blir rekna etter der bedrifta er lokalisert, medan den graderte arbeidsgivaravgifta blir rekna etter kvar den tilsette bur. Støtta er rekna som ein prosentvis del av dei totale transportkostnadene for kvar sending og støttesatsane er vist i tabell 4.12. Sjå elles: http://odin.dep.no/krd/norsk/distrikts/transport/016061-990109/dok-bn.html

Dei fire nordlegaste fylka har eigne notifiserte transportstøtteordningar, men dei blir berre praktiserte i Nordland, Troms og Nord-Trøndelag. Dei kan nyttast til delvis dekking av kostnader i samband med uttransport av produserte varer. Kvar bedrift må velje å nytte anten den nye landsdekkjande ordninga eller den lokale ordninga.

c) Gjenverande handlingsrom

Den norske ordninga er lagt nært opp til den svenske ordninga. Som i den svenske ordninga (sjå avsnitt 4.7.3) er det berre produksjonsbedrifter som kan få transportstøtte. I annex XI til ESAs retningslinjer er det ikkje nemnt at støtta berre skal gå til varer som bedrifta skal foredle eller har foredla. Her kan det vere eit handlingsrom for ei ordning som også gjeld varehandelsbedrifter (sjå vedlegg 4.3).

ESAs retningslinjer for transportstøtte legg ikkje rammer for omfanget av støtta utover dei godkjende maksimalsatsane . I reglane for den nye nasjonale ordninga er det likevel sett ei øvre ramme på kor mykje transportstøtte som kan bli gitt. Omfanget av transportstøtta kan ikkje vere meir enn kostnadsauken kvar bedrift får som følgje av omlegginga av arbeidsgivaravgifta. Dette er ei kompliserande ramme som er lagt av norske styresmakter. Den svenske ordninga har ikkje ei slik avgrensing. Denne avgrensinga gjeld heller ikkje for dei fylkeskommunale ordningane. Det kan derfor vere mogleg å utvide handlingsrommet for ordninga ved at ein tek bort regelen om at maksimal transportstøtte ikkje kan vere høgare enn det som svarer til auken i arbeidsgivaravgifta.

4.2.9 Støtte til miljøvern

a) Kort om reglane

Reglane for støtte til miljøvern står i ESAs retningslinjer kapittel 15. Retningslinjene på dette området er nokså omfattande. Generelt kan det seiast at støtte til tiltak som berre har som mål å få verksemda til eit føretak i samsvar med eksisterande eller nye EØS-standardar, ikkje vil bli godkjend av ESA. Som utgangspunkt vil berre tiltak som fører til eit høgare miljøvernnivå enn fastsett i EØS-standardar, ha rett til støtte. I definisjonen av kva som kjem inn under reglane, er dette nemnt:

• tiltak retta mot å avhjelpe og hindre øydelegging av det fysiske miljøet eller naturlege ressursar eller å oppmuntre til meir effektiv bruk av desse ressursane

• energisparande tiltak og bruk av fornybare energiressursar

ESAs retningslinjer omfattar ikkje utvikling og produksjon av maskinar og transportmiddel som kan operere med redusert energiforbruk, og heller ikkje tiltak i bedrifter som har som formål å betre tryggleiken eller hygienen. Generelt er det ikkje tillate å gi støtte til miljøverntiltak som har som formål at bedrifta skal oppfylle EUs fastsette miljøstandardar.

Kostnadsgrunnlaget for den tillatne miljøvernstøtta må vere strengt knytt til dei ekstra kostnadene som er nødvendige for å nå miljøvernmåla.

Vidare omtaler retningslinjene kvar det er mogleg å få støtte i samband med rehabilitering av forureina næringsareal og omlokalisering av bedrifter. Det er også retningslinjer for driftsstøtte for å fremme arbeidet med avfallsbehandling og energisparing, fornybare energikjelder, samproduksjon, varme og kraft og for tilpassing til nye miljøavgifter.

Statsstøtte til FoU innanfor miljøvern skal behandlast etter retningslinjene for FoU og ikkje etter retningslinjene for miljøvern.

b) Eksisterande norske ordningar

Tabell 4.14 gir eit oversyn over dei viktigaste eksisterande norske ordningar som kan nyttast til miljøvern. Energifondet er meldt til ESA, og ordninga er til behandling. Mange av ordningane til Innovasjon Norge, både låne- og tilskotsordningar, kan nyttast og er nytta til miljøinvesteringar. Om lag 10 prosent av dei samla tilsegnene om lån og tilskot i 2003, det vil seie 361 mill. kroner, vart nytta til miljøretta prosjekt. Ingen av desse ordningane er derimot notifiserte etter dei spesielle støttesatsane som gjeld for miljøvern.

c) Gjenverande handlingsrom

Det er eit handlingsrom for denne typen tiltak. Desse ordningane er i liten grad regionalt graderte. Til ein viss grad er støttesatsane høgare for støtte til miljøvern enn dei som til dømes gjeld for fysiske investeringar. For SMB er det ikkje opna for høgare satsar innanfor støttekartet, men det er det for store verksemder.

Generelt aukar statsstøtta til miljøformål i ein del EU-statar. Det er EUs politikk å flytte transport frå veg til andre transportformer. Derfor ser ein med velvilje på investeringar i utstyr til kombinert transport og annan infrastruktur enn veginfrastruktur, men derimot ikkje til kjøretøy med mindre dei er retta mot miljøtiltak eller auka tryggleik og at dette kompenserer for ekstra kostnader ved innføring av høgare teknisk standard i samband med slike tiltak.

4.2.10 Støtte til krisetiltak og omstilling

Reglane for støtte til krisetiltak og omstilling av bedrifter står i ESAs retningslinjer kapittel 16.

Vilkåra for å få godkjent støtte etter desse reglane er svært restriktive . Føretaket må vere i ei reell krise og støtte kan berre givast på strenge vilkår. Krisestøtte kan berre ytast i form av lån eller lånegarantiar. Omstillingsstøtte krev ein restruktureringsplan som må godkjennast av ESA. Med unntak av støtte innanfor ramma for bagatellstøtte må all støtte til slike bedrifter notifiserast særskilt, sjølv om ein nyttar ei notifisert ordning til å gi slik støtte.

Det er likevel eit visst handlingsrom. Krisestøtte er for kortvarige vanskar, ofte følgd av restruktureringsstøtte på grunnlag av ein plan som viser at føretaket etter operasjonen vil vere levedyktig. Det er tale om eingongsoperasjonar.

4.2.11 Sektorar med eigne regelverk

a) Kort om reglane

Enkelte sektorar har eigne regelverk. På visse område er særreglane strengare enn for andre bransjar, i andre tilfelle er dei meir gunstige. Bransjevis støtte påverkar handel og konkurranse og blir derfor strengt vurdert av styresmaktene. EU har som mål å fjerne sektorstøtte.

Sektorstøtte er gjerne knytt til det ein kallar kjenslege sektorar . Dette er sektorar som blir råka særleg hardt av økonomiske problem, særleg som ei følgje av overkapasitet i produksjonen i forhold til marknaden. Til slike sektorar kan vi nemne:

1. skipsbyggingsindustrien

2. maritim transport

3. stålbedrifter utanom EKFS-stål (berre tidlege stadium i stålproduksjonen)

Det er reglane for skipsbygging og maritim transport som er mest aktuelle for Noreg.

1 Skipsbyggingsindustrien

Reglane for støtte til skipsbyggingsindustrien er tekne inn i ESAs retningslinjer kapittel 24B. Etter at støttereglane for denne sektoren tidlegare var meir restriktive enn for dei fleste andre sektorar, svarer dei no meir til dei generelle reglane . Det same gjeld krava til godkjenning av støtte til denne sektoren. Mellom anna inneber dette at kvar tildeling av støtte til sektoren ikkje lenger må godkjennast på førehand. Reglane for støtte til SMB, opplæring, FoU, miljøvern osv. er dei same for denne sektoren som for dei andre sektorane.

Støttereglane for skipsbyggingsindustrien er særeigne når det gjeld

• støtte til innovasjon: Innovasjon er definert som bruk av teknologisk nye eller vesentleg forbetra produkt og prosessar samanlikna med dei som er i allmenn bruk innanfor sektoren i EØS, og som inneber ein teknologisk eller industriell risiko. Støtta må vere avgrensa til utgifter til investeringar, design, “ engineering ” og testing direkte og eksklusivt knytt til den innovative delen av prosjektet. Støtteomfanget til innovative prosjekt er maksimalt sett til 20 prosent av kostnadene.

• støtte til fysiske investeringar til bedrifter innanfor støttekartet: Maksimal støtte er avgrensa til 12,5 prosent av investeringskostnadene. Den maksimale støtta til denne typen investeringar er derfor lågare enn satsane for slike investeringar i andre sektorar. Vidare er det berre tillate å gi slik investeringsstøtte i samband med oppgradering eller modernisering av eksisterande skipsbyggingsverksemder med formål å betre produktiviteten i dei eksisterande anlegga. Investeringsstøtte kan derfor ikkje bli gitt til å etablere ny verksemd i denne sektoren.

• mellombels verftsstøtte: Reglar om dette står i rådsforordning nr. 1177/2202. Denne forordninga er forlengd i tid gjennom rådsforordning nr. 502/2004. Forordninga gir høve til å tildele 6 prosent kontraktstøtte til bygging av konteinarskip, produkt- og kjemikalietankarar. Også bygging av LNG-skip har rett til støtte etter at denne typen skip blei innlemma i ordninga frå 2003. Ordninga gjeld fram til 31.03.2005 og har samanheng med at EU har gått til sak mot Korea etter WTO-reglane på grunn av mogleg ulovleg subsidiering av skipsverft i Sør-Korea.

2 Maritim transport

Reglane for støtte til maritim transport er tekne inn i ESAs retningslinjer kapittel 24A. For å vere med på å halde ved lag skipsfartsnæringa i EØS-området opnar retningslinjene for tildeling av driftsstøtte i større grad enn det som elles er tilfelle. Støtte som er gitt med heimel i kapittel 24A, må som ein hovudregel notifiserast og godkjennast av ESA før ho kan setjast i verk.

På nærmare oppgitte vilkår gir retningslinjene høve til å gi støtte til reiarlag slik som eit gunstigare skatte- og avgiftssystem , det gjeld også det såkalla tonnasjeskattsystemet. Systemet inneber at reiaren betaler eit avgiftsbeløp knytt til driftstonnasjen. Avgifta blir kravd inn uavhengig av dei faktiske inntektene til selskapet, forteneste eller tap. Retningslinjene opnar også for reduserte trygdeavgiftssatsar og inntektsskattesatsar for EØS-sjøfolk som arbeider om bord på skip som er registrerte i ein EØS-stat. For å redusere kostnadene ved å tilsetje sjøfolk frå EØS-statane er det gitt høve til å gi støtte til utskifting av mannskapet om bord på skip.

Investeringsstøtte må i utgangspunktet bli gitt i samsvar med retningslinjene i kapittel 24B. Dersom formålet med den aktuelle investeringa er å fremme tryggleiken til sjøs, er det ei viss opning for å tildele investeringsstøtte også etter kapittel 24A.

Opplæringsstøtte kan tildelast utan førehandsnotifikasjon etter kommisjonsforordning 68/2001. I retningslinjene i kapittel 24A er det i tillegg opna for tildeling av opplæringsstøtte som ikkje blir omfatta av forordninga. Men slik støtte må meldast til og godkjennast av ESA før ho kan setjast i verk.

Når det gjeld omstruktureringsstøtte og kompensasjon for pålagde tenester som er viktige av allmenne økonomiske omsyn, tek ein i utgangspunktet i bruk dei generelle reglane for desse støtteformene også når det gjeld maritim transport.

I tillegg er det nyleg gitt detaljerte reglar om tilgangen til å gi støtte for å fremme “ nærskipsfart ”.

3 Stålbedrifter utanom EKFS-stål

EKFS-avtalen er oppheva. Tidlegare EKFS-stålbedrifter er underlagde eit overgangsregime. Kvar tildeling innanfor denne sektoren må meldast til ESA.

b) Norske ordningar

Tabell 4.15 gir eit oversyn over eksisterande ordningar i Noreg etter reglane for sektorstøtte.

c) Gjenverande handlingsrom

Handlingsrommet er her stort, og grensene vil vere av økonomisk og politisk art.

4.2.12 Oppsummering av dei norske ordningane

Tabell 4.16 gir ei oppsummering av dei norske støtteordningane, og det er merkt av for kva regelverk i forhold til støtteformål dei er knytte opp mot.

4.3 Investering i infrastruktur og andre tilretteleggingstiltak

a) Kort om reglane

Fysiske infrastrukturinvesteringar blir ikkje omfatta av regelverket for statsstøtte når dei er utforma som generelle verkemiddel som ikkje skaper særfordelar for enkeltbedrifter når det gjeld pris, tilgang eller tenestenivå. Sjølv om støtta blir gitt til å betre infrastrukturen der bedrifta elles medverkar til å dekkje kostnadene gjennom kommunale avgifter eller på andre måtar, er det ikkje statsstøtte.

Slike infrastrukturinvesteringar kan til dømes gjelde

• vegar

• bruer og tunnelar

• breiband

• vassforsyning

• hamner og hamnestell

• basetenester for prøveboring

• sjukehus

Grunnen til at støtte til slik verksemd vanlegvis fell utanfor reglane for statsstøtte, er dels at infrastrukturen i seg sjølv ikkje opererer i konkurranse med annan infrastruktur, dels at infrastrukturen er open for alle og derfor ikkje er til fordel for berre “ enkelte ” føretak. Men dette er ikkje alltid tilfellet. Av og til kan ein infrastruktur konkurrere med andre (til dømes kan sjøtransport konkurrere med landtransport). Slik sektorstøtte vil vanlegvis oppnå unntak etter artikkel 59(2) i EØS-avtalen om støtte til føretak med særlege oppgåver (sjå avsnitt 2.2.5). Desse tenestene vil ofte vere av allmenn økonomisk interesse.

Dersom ei infrastrukturinvestering kan seiast å tilgodesjå ei eller fleire enkeltbedrifter etter ei konkret vurdering , kan ein likevel kome i konflikt med regelverket for statsstøtte. Dette er ei gråsone. EF-domstolen har til dømes behandla eit tilfelle (sak C-225/91, Matra ), der Kommisjonen hadde godkjent statsstøtte til eit industriprosjekt i Portugal. Støtta omfatta mellom anna eit utdanningsprogram for dei tilsette og fleire infrastruk­turinvesteringar, mellom anna veganlegg, vass- og elektrisitetsforsyning og avfallsbehandling. EF-domstolen godtok at dette ikkje var statsstøtte fordi investeringane “ ikkje utelukkande ” ville kome industriføretaket til gode. I den saka dreidde det seg stort sett om infrastruktur som det var vanleg i Europa at det offentlege sørgjer for. Praksis frå Kommisjonen tyder på at i tilfelle der det gjeld infrastruktur som det er vanlegare at marknaden sørgjer for, til dømes elektrisitetsnett og gassnett, vil støtte til tiltak som berre kjem eit mindre område til gode, lettare bli vurdert som statsstøtte.

Inn under eit noko vidare infrastrukturomgrep kan ein òg sjå andre tilretteleggjande aktivitetar . Det kan til dømes vere organisering av

• støtte til marknadsføring av ein region

• tenester knytte til kunnskapsparkar, inkubatorar og næringshagar

• utviklingsselskap

• nettverksbygging

Her gjeld den same avgrensinga for handlingsrommet. Kvart tiltak må vurderast juridisk i forhold til dei fire kriteria for statsstøtte som er omhandla i kapittel 2. Det er berre ulovleg statsstøtte dersom alle fire vilkåra er oppfylte. Når det gjeld desse tilretteleggjande aktivitetane, er det selektivitetsvilkåret ein må passe seg for ikkje å bli råka av. Støttemottakarane må ikkje vere “enkelte føretak eller produksjonen av enkelte varer”. Til dømes vil marknadsføring av ein region i utgangspunktet ikkje vere ulovleg støtte. Men dersom det eigentleg er marknadsføring av det eine hotellet i dalen, kan det bli vurdert annleis.

Dei andre tiltaka som er nemnde, vil alle vere retta mot å skape næringsmiljø for å få eksisterande næringsverksemd til å bli verande i regionen, men enda meir for å få til innovasjon og nyskaping. I næringshagar vil samlokalisering vere verkemiddelet for å halde oppe eksisterande næringsverksemd og skape ny. Såleis skaper ein òg nyttige nettverk. Det vil vere utan problem i forhold til reglane for statsstøtte om det offentlege er tilretteleggjar, dersom vilkåra er som elles i marknaden. Dersom prisane til dømes er lågare enn normal marknadspris (anten ved kjøp eller leige av lokala), kan det vere statsstøtte, jamfør avsnitt 2.2.2.1.

Dersom det er ei eiga juridisk eining utan økonomisk formål som står for etableringa av næringshagen eller næringsmiljøet, må ein sørgje for at eventuell offentleg støtte ikkje blir gitt til enkeltbedrifter gjennom denne eininga. Ein må heile tida ta omsyn til dei juridiske vurderingane som er nemnde i kapittel 2, særleg avsnitt 2.2.2.1. Dersom det på noko vis blir gitt ein økonomisk fordel til dei private bedriftene som verkeleg eigar, kan det vere ulovleg statsstøtte.

Det same vil gjelde for til dømes inkubatorverksemd, der nyetablerte kan få økonomisk, juridisk og administrativ hjelp. Dersom det er ei teneste som andre næringsdrivande vanlegvis betaler for, må det også krevjast vederlag for inkubatortenesta dersom det ikkje skal oppstå statsstøtteproblematikk. Sjå til dømes avsnitt 4.2.1 om inkubatorstipend som blir gitt som bagatellmessig støtte.

For kunnskapsparkar, forskingsparkar og andre miljø som er organiserte som eigne juridiske einingar – der eigarane ofte er høgskular eller forskingsinstitusjonar – er det på same måten relevant om dei driv økonomisk verksemd. Elles gjeld det same om prisar og eventuelle fordelar til dei verkelege eigarane som er nemnt ovanfor. Kryssubsidiering mellom den samfunnsretta og den kommersielle verksemda skal ikkje skje. Ein rekneskapsmessig separasjon kan sikre nødvendig kontroll.

b) Eksisterande norske ordningar

Fysisk infrastruktur som tradisjonelt er dekt over dei statlege budsjetta, ser ein ikkje på som statsstøtte. Typisk vil vere investeringar til vegar. Eit anna konkret døme kan vere “ Det Digitale Distriktsagder ”, der 18 kommunar og dei to fylkeskommunane gjekk saman om å skaffa eit konkurransedyktig breibandstilbod til næringsliv og publikum innanfor eigne kommunar og for deira eigen administrasjon, sjå http://www.hoykom.no under fagstoff og HØYKOM- rapportar.

Når det gjeld tilretteleggjande infrastruktur for næringsutvikling, er den aktiviteten som SIVA (Selskap for industrivekst SF (statsforetak)) står for det viktigaste verkemiddelet. ARENA-programmet i Innovasjon Norge er eit døme på eit tiltak for å skape møteplassar og byggje nettverk.

c) Gjenverande handlingsrom

Her er spørsmålet om handlingsrom knytt til om det er statsstøtte eller ikkje. Handlingsrommet er stort når det gjeld tradisjonell infrastruktur. Ein vil vanlegvis ikkje kome i konflikt med reglane for statsstøtte. Når det gjeld infrastruktur i den vidare meininga, kan det vere vanskelegare å avgjere om det ligg føre statsstøtte. Desse sakene må vurderast i kvart tilfelle, særleg i forhold til selektivitetskriteriet.

4.4 Sal av offentleg eigedom og bygningar

Kjøp og sal av varer og tenester mellom det offentlege og næringsverksemd må skje på marknadsvilkår dersom det ikkje skal vurderast som statsstøtte. Sal av offentleg eigedom og bygningar er regulert gjennom særskilde reglar i kapittel 18 B i ESAs retningslinjer. Det at ein ikkje følgjer retningslinjene, treng ikkje å vere det same som at det verkeleg er statsstøtte, men det kan likevel bli rekna som eit teikn på at statsstøtte er gitt.

Dersom ein følgjer ein av to alternative prosedyrar for salet, treng ein ikkje å notifisere salet til ESA:

1 Sal etter open bodrunde utan vilkår

Her er hovudregelen at sal av offentleg eigedom gjennom ein tilstrekkeleg utlyst og open bodrunde, som det ikkje er knytt vilkår til, og der det høgaste eller einaste bodet blir godteke, blir rekna for å ha skjedd til marknadsverdi og inneheld derfor inga statsstøtte. Prisen ein oppnår, vil da bli rekna som marknadspris sjølv om det finst ein høgare salstakst.

2 Sal etter uavhengig verdisetjing

Etter denne framgangsmåten skal det gjennomførast ei uavhengig verdisetjing før forhandlingar tek til. Verdisetjinga skal ein uavhengig takstmann stå for. Prisen skal spegle marknadsverdien ut frå allment aksepterte marknadsindikatorar og verdisetjingsstandardar. Den marknadsprisen som blir fastsett slik, er den lågaste prisen som kan godkjennast utan at salet må reknast som statsstøtte.

I alle andre tilfelle er det ei plikt å notifisere salet, slik at ESA kan vurdere om det blir gitt statsstøtte.

4.5 Personretta tiltak

a) Kort om reglane

Personretta tiltak blir ikkje rekna som statsstøtte . Grunnen til det er at den som blir favorisert, er ein fysisk person, og ikkje ei bedrift eller ei næringsverksemd. Støtte til velferdstiltak, som bygging og drift av symjehall eller kulturhus, kan grense til statsstøtte dersom drifta er privat. Sjå avsnitt 2.2.5 om dette.

b) Eksisterande norske ordningar

Dei personretta verkemidla i distrikta kan ha ein rekrutterande og stabiliserande effekt når det gjeld busetjing og er gjerne utforma som generelle ordningar gjennom skattesystemet. Av eksisterande tiltak i Noreg er det særleg i Tiltakssona i Nord-Troms og Finnmark at dei personretta tiltaka er sterkt dimensjonerte, og dei kan derfor vere eit døme på slike verkemiddel. Ordningane som gjeld i Tiltakssona, omfattar

• redusert personskatt gjennom auka botnfrådrag og redusert skattesats. Det blir gitt eit eige botnfrådrag på 15 000 kroner i skatteklasse 1 og 30 000 i skatteklasse 2. I tillegg blir det betalt 3,5 prosent lågare skatt på allmenn inntekt og 4 prosent lågare toppskatt i trinn 1

• auka barnetrygd inneber at busette med barn i sona får høgare barnetrygd enn elles i landet, om lag 2 400 kroner årleg for kvart barn

• nedskriving av studielån fører til at ein låntakar som er busett i Tiltakssona, med lån i Statens lånekasse for utdanning etter søknad kan få skrive ned lånet med 10 prosent av lånebeløpet, avgrensa til 16 500 kroner kvart år

• elektrisitet, med eit fritak for elavgift og moms på privat forbruk av straum

c) Gjenverande handlingsrom

Det juridiske handlingsrommet her er stort . Grensene vil vere av økonomisk og politisk art.

4.6 Inntektssystemet til fylke og kommunar

Inntekta til fylkeskommunar og primærkommunar er regulert gjennom eit inntektssystem der skatteinntekter og statlege rammetilskot blir fordelte mellom einingane. Denne fordelinga har fleire mål. Dels skal ho vere med på å sikre ei rimeleg lik evne einingane imellom til å dekkje tenestebehova. Systemet har i tillegg ein regionalpolitisk dimensjon, der kommunar og fylke i Nord-Noreg og i mindre kommunar over heile landet tek imot tilskot ut over det som følgjer av det behovsbaserte fordelingssystemet.

a) Kort om dei distriktspolitiske elementa

Nord-Noreg-tilskotet blir gitt til primærkommunar og fylkeskommunar i dei tre nordlegaste fylka. Tilskotet blir gitt etter fastsett sats per innbyggjar, der satsen er gradert med høgare sum i Troms enn i Nordland og høgare i Finnmark enn i Troms. Tilskotet er til saman på 1 521,7 mill. kroner i 2004.

Regionaltilskotet blir gitt til primærkommunar som har mindre enn 3 000 innbyggjarar, og som har lågare direkte skatteinntekter enn 110 prosent av landssnittet. Satsen per innbyggjar er høgare i Finnmark og Nord-Troms (sone A på støttekartet) enn i resten av landet. For å unngå store inntektseffektar ved passering av innbyggjargrensa, blir det gitt stegvis avdempa sats for tilskotet for kommunar som kjem innanfor inntektskravet, men som har mellom 3 000 og 3 200 innbyggjarar. Tilskotet er til saman på 552,5 mill. kroner i 2004.

Desse to tilskota har eit eksplisitt regionalpolitisk formål. Tanken er at i slike område trengst det ein ekstra innsats for å halde oppe busetjinga, mellom anna som sterkare næringspolitisk innsats, og ved at ein lettare kan byggje ut eit tenestetilbod som vil gjere området attraktivt for å etablere næringsliv og byggje bustader.

Ut over desse tilskota har både primærkommunar og fylkeskommunar gradert arbeidsgivaravgift. Det har vore diskutert om inntektssystemet skulle ta omsyn til dette når ein laga systema for inntekts- og utgiftsutjamning. Formålet med desse systema er å jamne ut inntekta i forhold til tenestebehova, og da vil ulike avgiftssatsar skape ein faktisk skilnad i utgiftsbehova. Ein har likevel valt ikkje å jamne ut denne avgiftsskilnaden. Det ville i så fall vore å oppheve ein ønskt distriktspolitisk effekt som den graderte arbeidsgivaravgifta bevisst tek sikte på å skape.

Kommunesektoren var med i ordninga med gradert arbeidsgivaravgift. Også her er formålet at avgiftslette gir primærkommunar og fylkeskommunar ein økonomisk gevinst, som gir dei eit rom til å drive ein meir aktiv innsats til gode for innbyggjarane og verksemdene i dei prioriterte distrikta. Denne politikken står ved lag ved at ein gjennom skjønnstilskotet gir primærkommunar og fylkeskommunar kompensasjon for inntektstapet ved omlegginga av den graderte arbeidsgivaravgifta.

Den samla stønadseffekten av gradert arbeidsgivaravgift for kommunesektoren er på om lag 2,8 mrd. kroner. Av desse går 590 mill. kroner til Tiltakssona, der ordninga held fram. Resten av midlane vil gradvis gå over frå avgiftslette til skjønnstilskot etter kvart som avgiftsletten blir fasa ut fram mot 2007.

Også innanfor utgiftsutjamninga finst det kostnadsmoment som har regionalpolitisk effekt. Omleggingar innanfor inntektssystemet vil derfor skape stor debatt der distriktspolitiske argument har sin plass. Ved systemomlegginga i 1996 blei dei elementa som er viktige for distriktskommunar (kompensasjon for lågt folketal per kvadratkilometer, lange avstandar osv.), tona ned. Dette vart da kompensert med ekstraordinære skjønnstilskot, som no er under nedtrapping.

b) Handlingsrom

Det økonomiske mellomværet mellom offentlege forvaltningsnivå er ikkje regulert av EØS-avtalen. I den grad kommunesektoren bruker ressursane sine på å fremme rammevilkåra for næringslivet og/eller byggje ut velferdstenester, vil ei distriktsretta fordeling av midlar innanfor sektoren gi ein regionalpolitisk effekt som ikkje skaper problem i forhold til EØS-reglane. Det den enkelte kommune deretter gjer, må likevel vere innanfor reglane for statstøtte.

Det er dermed eit nasjonalt politisk spørsmål i kva grad ein vil la distriktsbaserte ulemper få vekt i inntektssystemet, og kor mykje ein vil ha eigne tilskot som er distriktspolitisk innretta. Det vil også vere eit distriktspolitisk spørsmål om tapet i kommunesektoren ved omlegginga av den graderte arbeidsgivaravgifta skal kompenserast. Det er full handlefridom på dette feltet.

4.7 Nasjonale verkemiddel i andre EØS-statar

4.7.1 Innleiing

I dette avsnittet er det gjort eit utval av verkemiddel frå andre EØS-statar som kan vere av interesse også for norske forhold. Vi har først og fremst sett på regionale verkemiddel i EU, da det er her handlingsrommet innanfor dei regionale verkemidla er størst i forhold til maksimale støttebeløp. Dei fleste av regionane som får auka arbeidsgivaravgift, ligg i område som er godkjende av ESA for regional støtte.

Lista over verkemiddel byggjer i stor grad på eit oversyn over viktige regionale verkemiddel i EØS-statane som er laga av “European Policies Research Centre” (EPRC) ved Strathclyde universitet i Glasgow. Det har vore naturleg å sjå særleg på ordningane til Finland og Sverige . Det er desse EU-statane som alt i alt liknar mest på Noreg når vi tenkjer regionalpolitikk. Desse to landa har lågt folketal per kvadratkilometer som eit kriterium for støtte. Det er ikkje lagt noka vekt på ordningar som er knytte til EØS-avtalens artikkel 61(3) bokstav a 2 , da Noreg ikkje lenger har slike område på støttekartet.

Stort sett er dei ordningane som er nemnde som dei viktigaste regionale tiltaka, notifiserte som regionale tiltak, men somme av dei kan vere notifiserte som horisontal støtte, og nokre av ordningane har tidsavgrensa godkjenning. Utvalet hadde ikkje høve til å gå nærmare inn i notifikasjonane til andre land eller gi eit fullt oversyn over verkemidla til andre land da det ikkje var rom for det innanfor den ramma som var sett for arbeidet.

4.7.2 Generelt om statsstøtte i andre EØS-statar

Etter det siste oversynet frå EU var det i 2002 til saman fordelt 49 mrd. euro i tillaten statsstøtte frå EU-statane gjennom nasjonale verkemiddel. Slik støtte blir gitt av dei nasjonale styresmaktene. Det meste av dette går til horisontal og regional støtte og i mindre grad til sektorstøtte. Til saman 72 prosent av pengane gjekk til horisontal støtte, det vil seie: FoU (15 prosent), miljø (16 prosent), små og mellomstore bedrifter (14 prosent), sysselsetjing (2 prosent), kompetanseheving (2 prosent) og anna regionalstøtte (23 prosent). Støtte til fisk, landbruk og transport er ikkje rekna med i dette oversynet.

I tillegg til nasjonal støtte kjem den overnasjonale støtta frå EU gjennom strukturfonda og den nasjonale støtta (samfinansiering eller “ co-financing ”) dette utløyser.

Strukturfonda utgjer ein tredel av det samla budsjettet til EU, og i perioden 2000–2006 er desse ordningane på 213 mrd. euro. Dette er i snitt om lag 250 mrd. kroner per år. Det meste er retta mot regionalpolitiske mål. Nasjonal samfinansiering av EUs strukturfondprogram er dermed ikkje inkludert i dei 49 mrd. euro i oversynet som er illustrert på figurane 4.2 og 4.3. Strukturfonda blir omtalte i avsnitt 4.8.

EU søkjer å avgrense den eigenfinansierte statsstøtta til medlemsstatane. Dette gjeld særleg sektorstøtte og støtte til kriseramma bedrifter. Det europeiske rådet oppfordrar til ikkje å fokusere på statsstøtte til enkelte verksemder eller sektorar, men heller til horisontale mål av felles interesse. Rådet har òg oppmoda statane til å vurdere om støtta er retta inn mot ein klart påviseleg marknadssvikt eller mot horisontale mål, og om statsstøtta er det mest passande og effektive verkemiddelet til å avhjelpe desse problema. Kommisjonen har mellom anna sagt dette:

But over the last five years, State aid control has been instrumental in attenuating many of the worst symptoms of State aid. Our vigilance has fostered a tendency to redirect aid towards horizontal objectives of common interest, including cohesion objectives. Based on the latest available figures, the majority of Member States appear to be responding positively to the call for "less and better targeted State aid" which Heads of Government recognised is a key part of effective competition." (Kommisjonær Monti, Press Releases, Brussel, 20.04.2004)

Regionalpolitikken og regelverket for statsstøtte i EU er i stadig endring. På nettsida til Kommisjonen (http://europa.eu.int/comm/competition/state_aid/scoreboard/) kan ein få eit oversyn over kva for nasjonal statsstøtte som er godkjend i EU samla og i dei ulike EU-statane. I tillegg finn ein her omtalt kva for kontrollaktivitetar som Kommisjonen arbeider med når det gjeld statsstøtte. På nettsida deira (http://europa.eu.int/comm/competition/state_aid/register/ii/ ) er det et oversyn over notifikasjonane til dei ulike EU-statane.

Figur 4.2 viser at om lag halvparten av statsstøtta frå nasjonale styresmakter går til industrien. Dernest er det landbruk og fiske som får mest støtte.

Kilde: State aid Scoreboard, våren 2004 (oppdatert 20.04.2004)

Som figur 4.3 viser, er det fleire statar som først og fremst gir statsstøtte innanfor rammene av horisontal støtte, der ein inkluderer regionalstøtte og ser bort frå støtta til landbruk, fisk og transport.

Kilde: State aid Scoreboard, våren 2004 (oppdatert 20.04.2004)

Utvikling i dei regionalpolitiske verkemidla i andre EØS-statar

EPRC samanliknar regionalpolitikk i EU, inkludert i EØS-statane og peiker på at regionalpolitikken i medlemsstatane har endra seg over tid. Tidlegare var det dei sentrale styresmaktene som utforma og sette i verk regionalpolitiske tiltak. I dag er stadig meir ansvar for regionalpolitikk overført til det regionale og det lokale nivået . Dette er ein prosess som har skjedd over fleire år, og som har vore støtta av EU-organa. Grunnen til det er ønsket om å få til effektivitets- og styringsgevinstar ved å desentralisere og delegere avgjerder og ressursar til eit regionalt og eit lokalt nivå. Dessutan vil ein styrkje regionale, offentlege aktørar slik at dei kan ta eit sterkare ansvar for utviklinga. Ein kan også sjå dette i forhold til ønska om å utvikle demokratiet i EU. Mange av dei regionale tiltaka i andre EØS-statar er etter kvart administrerte på eit regionalt nivå, slik det er tenkt at næringsutviklingsmidlane etter omlegginga av arbeidsgivaravgifta skal nyttast.

Finansielle insentiv som investeringstilskot, lån og garantiar har vore dei tradisjonelle verkemidla i regionalpolitikken. I dei siste tjue åra har det skjedd ei endring frå tilskotsbaserte og automatiske verkemiddel til eit insentivsystem som er administrert på ein meir selektiv måte. I tillegg er maksimal støtteintensitet og verkeområda blitt reduserte. Inntil 1998 hadde ikkje maksimumsgrensene noko praktisk å seie for ønskt utforming av verkemidla med omsyn til intensitet i regionalpolitikken i EØS-statane. Men etter 1998 har maksimumsgrensene blitt sette litt lågare og kan i somme tilfelle vere avgrensande for handlingsrommet.

Stort sett er dei konkrete verkemidla i dei andre EØS-statane utforma slik at tildelinga er retta mot tidsavgrensa prosjekt og mot bruk av kapital , sjølv om bidrag til sysselsetjing ofte er eit av tildelingskriteria. Men det er òg rom for støtte til kompetanseheving og anna tilretteleggjande støtte.

EPRC hevdar at ein ser auka fokus i regionalpolitikken på det som ikkje er direkte insentivretta (“ non-incentiv measures ”), til dømes rammeverk for bedriftsmiljø og økonomisk infrastruktur, i tilegg til regionale program og strategiutvikling. EPRC viser mellom anna til at

“(o)ne of the broad themes arising from the review of recent developments has been the increased focus on the non-incentive components of policy: framework support for the business environment, the provision of economic infrastructure and regional programmes and strategy development.” (Yuill, 2003)

4.7.3 Dei viktigaste regionale verkemidla

EPRCs kartlegging dekkjer EU og Noreg ut frå sorteringa i landa sjølve av kva som er dei viktigaste regionale verkemidla deira blant verkemiddel som er utelukkande nasjonalt finansiert. Eit oversyn over desse verkemidla står i tabell 4.17, og ein omtale av verkemidla finn ein i dette avsnittet. Som tidlegare nemnt er den største skilnaden mellom verkemiddel som er notifiserte som regional støtte, og dei som er notifiserte som horisontal støtte, at maksimumsgrensene for støtte er litt høgare innanfor dei godkjende regionane for regional støtte. Særleg gjeld dette grensene for støtte til større føretak, og det er ofte her at EU-statane nyttar dei høva som finst for å gi regional støtte.

Den vanlegaste inndelinga av horisontale formål er

• utvikling av små og mellomstore bedrifter

• forsking og utviklingstiltak

• risikokapital/venturekapital

• miljøtiltak

• kompetanseheving

• tiltak for å redde bedrifter i krise

• sysselsetjingstiltak

Det er stort sett dei same typane verkemiddel som blir nytta uavhengig av om dei er gitt som horisontal eller som regional støtte. Eit unntak er transportstøtta, som det berre er lov å gi innanfor støttekartet for område med særleg lågt folketal per kvadratkilometer. I dette avsnittet er det typen tiltak som er av størst interesse, og derfor ser vi horisontale og regionale tiltak under eitt. I nokre tilfelle set landa saman ei pakke av verkemiddel innanfor støttekarta. Til dømes har Irland eit program for “small industries”, som tilbyr ein pakke av verkemiddel som kombinerer investerings- og sysselsetjingsstøtte i tillegg til tilretteleggjande tiltak og FoU-tilskot. I stadig større grad nyttar dei òg eigenkapital.

4.7.3.1 Støtte til nyinvesteringar

Dei fleste EU-statane nyttar høvet til å gi regionalt grunngitt støtte til investeringar innanfor deira godkjende støttekart og har dette som ein del av regionalpolitikken sin. Slik støtte kan bli gitt på ulike vis, og vi skil her mellom tilskot, lån og skattefordelar.

Tilskot

Den tradisjonelle regionale investeringsstøtta er prosjektrelatert og basert på ei vurdering av søknader. Tildelinga blir gitt etter ei vurdering av potensialet og utløysande effekt av dei offentlege midlane eller etter jobbskapingseffekt.

I Finland og Sverige tildeler ein regional investeringsstøtte innanfor støttekartet. Finland har også ei landsdekkjande ordning for støtte til småbedrifter, der satsane er høgare innanfor det finske støttekartet. I Nederland , Finland og Sverige tildeler styresmaktene regional investeringsstøtte både til harde og mjuke (produktutvikling, marknadsføring, utdanning osv.) investeringar.

I Hellas gir ein i tillegg investeringsstøtte i samband med utanlandske direkte investeringar i regionane. I Italia gir ein investeringsstøtte til dels saman med lokaliseringskontraktar for å trekkje investeringar til problemområda. I Irland dominerer direkte kapitalstøtte i dei industrielle utviklingsprosjekta. I Portugal tildeler styresmaktene nystarta små- og mikrobedrifter direkte kapitalstøtte til prosjekt.

Gunstige lån

I tillegg til eller i staden for direkte tilskot vil ein i ein del land gi gunstige lån som blir tildelte etter søknad.

I Austerrike gir ein ikkje direkte investeringsstønad til regionane, men regionale lån og rentesubsidiar. I tillegg har landet ein regional dimensjon på innovasjonspolitikken sin. Forutan direkte kapitalstøtte gir ein i Tyskland gunstige lån, i støtteområda. I Portugal tildeler styresmaktene nystarta små- og mikrobedrifter også støtte som rentefrie lån med ein tilbakebetalingspremie (der delar av støtta ikkje må betalast tilbake) til bedriftsutvikling og modernisering. I Hellas gir ein rentesubsidiar på investeringar. I Nord-Irland gir ein rentesubsidiar og garantiar i samband med ein pakke med selektive verkemiddel i regionane.

Skatte- og avgiftsfordelar

Denne typen verkemiddel kan vere generelt utforma innanfor dei godkjende regionane. Stort sett er skattefordelen heimla i reglane for regional investeringstøtte.

Eit interessant unntak er nedsett arbeidsgivaravgift der Sverige og Finland praktiserer gradert arbeids­givaravgift innanfor regelverket for bagatellstøtte.

I Sverige gir ein 10 prosent reduksjon i arbeidsgivaravgifta per føretak i dei godkjende regionane med unntak for visse sektorar. Derimot er det sett eit tak på frådraget per månad. Dette gir ei maksimal støtte per år som er mykje lågare enn bagatellmessig støtte. Ved godkjenninga i 2002 var grensa for reduksjon i arbeidsgivaravgifta sett til 127 800 svenske kroner per år. Dermed har den svenske ordninga framleis mindre omfang enn den norske. Den svenske ordninga følgjer arbeidsgivar og ikkje arbeidstakar som i Noreg. Fordelen er retta mot verksemder som har fast drift innanfor regionane, uavhengig av kvar hovudkontoret er plassert og er knytt til dei som er tilsette ved den delen av verksemda som er plassert i den godkjende regionen. I Sverige gjeld ei tilsvarande ordning for reduksjon av dei sosiale avgiftene utrekna av inntekta til den næringsdrivande (tilsvarande den norske trygdeavgifta av utrekna personinntekt) innanfor regionane. I Finland er det ei mellombels ordning i perioden 2003–2005 med reduserte sosiale avgifter i godkjende regionar. Landet har ei ordning med eit botnfrådrag i dei sosiale utgiftene til arbeidsgivaren på maksimalt 30 000 euro per år. Som i Sverige er støtta knytt til lønnsutbetalingar ved den faste verksemda til ein arbeidsgivar i regionane og sosiale avgifter på desse. For jordbruk, fiske og transport gjeld ikkje ordninga med redusert avgift.

I Finland har ein også lågare regionale skattar som høgare avskriving dei første tre åra etter ei investering for føretak innanfor områda 1 og 2 på støttekartet.

I Frankrike har ein lågare bedriftsskattar innanfor det franske støttekartet i samband med investeringsprosjekt (maksimalt fem år med frådrag). Ordninga er knytt til dei kommunalt utskrivne skattane på bedrifter, der det kan vere store skilnader mellom dei ulike delane av landet. Skattane skal dekkje felleskostnader og er generelt høgare der det er færre bedrifter. Det er vanskeleg å rekne ut fordelen fordi det kan vere betre å vere i ein kommune med generelt låge skattar enn i ein kommune med høge skattar der ein får lågare skattar i ein periode i samband med investeringane.

I Nederland praktiserer ein ei raskare nedskriving av investeringane i problemområda i tillegg til direkte kapitalstøtte. Dette er ei mindre ordning som landet ser på som ein del av skattesystemet sitt. I Tyskland har ein ei ordning med skattefrådrag som ei prosenteining av godkjend investering innanfor dei nye “Länder”. Dersom ordninga skal førast vidare etter 2004, må ein finne ei ny juridisk grunngiving.

I Hellas gir ein også skattefrådrag som ei prosenteining av godkjend investering, men med eit tak med omsyn til kor stor del det kan vere av skattbart overskot. I Italia er det ei ordning med lågare bedriftsskattar i samband med investeringar innanfor støttekartet i perioden 31.12.2000–31.12.2006. Investeringa kan nyttast til å redusere både dei direkte og dei indirekte skattane ut frå det som er mest høveleg. Ordninga er notifisert som ei regionalstøtteordning.

I Irland er det ei ordning med høgare nedskriving av investeringar i bygg, modernisering, vedlikehald eller reparasjonar for hotellbransjen, som er notifisert som regionalstønad for dei større bedriftene og som SMB-stønad for små og mellomstore bedrifter. Avskrivinga her er på sju i staden for 25 år, med 15 prosent avskriving dei første seks åra og 10 prosent det siste året. Provenyeffekten er rekna ut til 65 mill. euro for perioden 2000–2006. I dag er heile Irland rekna som område for regionalstøtte etter 61(3) a. Med EUs utviding med ti nye statar vil dette endre seg. Irland må dermed gå bort frå denne ordninga for store føretak etter 2006.

4.7.3.2 Støtte til sysselsetjing

Ved regionalt grunngitt investeringsstøtte kan ein velje om ein vil gi tilskot til investeringa eller støtte til lønnskostnader ved nytilsetjing i samband med eit prosjekt. Slik støtte til lønnskostnader kan bli gitt over to år. I tillegg nyttar somme land gruppeunntaket for støtte til sysselsetjing for å kunne gi slik tidsavgrensa støtte i regionane (sjå kapittel 2).

Sverige har ei ordning med sysselsetjingsstøtte til føretak med fast tilsette innanfor det svenske støttekartet for regionalstøtte. Hovudkontoret kan liggje utanfor støtteregionen, men støtta er knytt til sysselsetjinga innanfor. Støtta er gradert i to soner: område A, der det blir tildelt inntil 200 000 svenske kroner over fem år, og område B, der den samla støtta i ein slik periode er maksimalt 120 000 svenske kroner. Føretaket kan velje om ein større del skal bli gitt det første året, avgrensa til 60 000 kroner i område A og 40 000 kroner i område B. Støtta blir tildelt etter søknad og ei vurdering om det verkar utløysande på etableringa av nye, varige arbeidsplassar. Denne ordninga har ein kvoteringsregel. Minst 40 prosent av dei nye jobbane skal gå til det underrepresenterte kjønnet på arbeidsplassen. Stønaden går stort sett til eksisterande føretak i arbeidsintensive sektorar som til dømes tenesteyting. Berre 3 prosent av dei støttemottakande føretaka er nyetableringar. Gjennomgåande har dette verkemiddelet eit budsjett på rundt 200 mill. svenske kroner per år. Ei evaluering viser at sysselsetjingsutviklinga innanfor bedrifter som har motteke selektiv sysselsetjingsbidrag har hatt ei meir positiv utvikling i sysselsetjinga enn føretak dei kan samanliknast med.

I Belgia er omfanget av tilskot avhengig av sysselsetjingskomponenten i regionen Vallonia, medan ein i Flandern hektar støtta på lønnskostnadene for ein spesifikk jobb over ein toårsperiode i staden for investeringskostnad. I Frankrike er omfanget av tildelinga uttrykt som kostnad per arbeidsplass innanfor maksimumsgrensar som er sette som prosenteining av godkjend investeringskostnad (for industrien) og som prosenteining av toårig lønnskostnad per nyetablert arbeidsplass (for tenesteytande sektor). I Tyskland gir ein tilskot per nyetablert kompetansearbeidsplass i samband med prosjektinvesteringar.

Det er òg fleire land som vel å stimulere til sysselsetjing ved å leggje inn ein føresetnad om bidrag til nytilsetjing i kriteria for tildeling av investeringstilskotet. Nord-Irland , Irland , England , Luxembourg , Belgia , Frankrike og Tyskland har alle eit slikt kriterium knytt til heile eller delar av den regionalt grunngitte investeringsstøtta. I Luxembourg er det òg eit sysselsetjingselement i tildelinga. I Nord-Irland blir det gitt ein pakke med selektive verkemiddel der sysselsetjingsbidrag i ein avgrensa periode inngår saman med kapitalstøtte og rentefordelar ved prosjekt. I England gir dei ein tilsvarande søknadsbasert pakke til føretak i problemregionar; prosjektet må skape eller sikre arbeidsplassar dersom det skal tildelast meir enn 100 000 pund.

I Irland støttar ein prosjekt retta mot industriell utvikling og eksportretta tenesteyting. I dei industrielle prosjekta dominerer direkte kapitalstøtte, sjølv om sysselsetjingstilskot, lån, garantiar, rentefordelar, FoU-tilskot og kompetanseutvikling også er tilgjengelege. I tenesteprosjekta dominerer sysselsetjingsstønaden, men kapitaltilskot, rentefordelar og utdanningstilskot er også tilgjengelege.

4.7.3.3 Transportstøtte

Sidan dette unntaket er grunngitt i regional støtte med tilleggskriteria om lange avstandar og lågt folketal, er dette eit verkemiddel som berre blir nytta i Noreg , Sverige og Finland .

I Sverige gir ein dette innanfor støttekartet i dei fire nordligaste lena, med nokre avgrensingar mot visse næringar. Den norske ordninga ligg tett opp til den svenske. I Sverige gir ein støtte til uttransport av foredla varer og inntransport av halvfabrikat og innsatsvarer. Transportbidraget varierer mellom 15 og 45 prosent av transportkostnadene, avhengig av den geografiske plasseringa. Til saman blei det gitt 353 mill. svenske kroner i transportbidrag i 2003.

I Finland gir ein transportstøtte til SMB som kompensasjon for meirkostnader ved lange transportavstandar til marknaden for føretak som er plasserte innanfor det finske støttekartet. Støtta er avgrensa til visse bransjar (nærings- og nytingsmiddel, bergverk, tre og trevarer og papirindustri). Bidraget dekkjer 7–29 prosent av kostnadene, avhengig av transportavstand. Budsjettet for 2004–2006 er på 3,7 mill. euro.

4.7.3.4 Andre verkemiddel

Innovasjon, forsking og utviklingstiltak

Desse ordningane har ofte eit nasjonalt fokus, men der mange land har ei regional orientering med høgare satsar innanfor støttekarta. Til dømes har ein i Austerrike og Italia fleire nasjonale innovasjonsretta verkemiddel ei regional orientering. Marknadssvikt knytt til innsats retta mot forsking og utvikling er velkjend, og EU har derfor sitt overnasjonale rammeprogram for forsking og utvikling som også er ope for norsk deltaking (sjå http://www.forskningsradet.no under EU-forsking).

Tilretteleggjande verkemiddel for næringsutvikling

Desse verkemidla inngår ofte i ein pakke saman med andre verkemiddel. Ein ser ein trend i retning av aktiv bruk av forskingssenter og kunnskapsparkar som verkemiddel i næringspolitikken. Slike tiltak involverer offentlege og private midlar og til ein viss grad også private gåver. Mellom anna gir ein i Finland utviklingsstøtte til SMB (konsulenthjelp) og støtte til utvikling av bedriftsmiljø (inkubatorar og eigenkapitalfinansiering). I Sverige blei det mellom anna i 2003 løyvt 70 mill. svenske kroner i støtte til eit program for utvikling av innovasjonssystem og “næringsklynger”. Ein har i dette programmet støtta prosess- og kunnskapsutvikling og internasjonal marknadsføring. I Irland tilbyr ein “ støttepakkar ” i programma sine som kombinerer investerings- og sysselsetjingsstøtte med tilretteleggjande tiltak som støtte til utdanning, opplæring, mentorprogram, leiingsutvikling og FoU-tilskot. I Italia er det også eit program for å støtte “ ungt entreprenørskap ” innanfor støttekartet og eit garantifond for SMB i Mezzogiorno-regionen.

Infrastruktur

Som hovudregel blir slike tiltak ikkje notifiserte fordi ein ser på dei som allmennyttige og ikkje noko som favoriserer einskilde føretak. Her må ei vurdering gjerast i kvart tilfelle om tiltaket oppfyller dei fire kriteria for statsstøtte i EØS-avtalen og EF-traktaten (sjå kapittel 2). I visse tilfelle kan det vere nødvendig å notifisere slike tiltak, fordi ein kan identifisere somme føretak som mottakarar av fordelen. Til dømes har ein i Tyskland i nokre tilfelle notifisert infrastruktur som ein del av regionalstøtta. I Italia har ein i dei siste åra auka innsatsen til infrastruktur (vidt definert) i regionalpolitikken. Gjennom regionale partnarskap har ein eit “ forhandlingsprogram ” der ein vel ut eit sett med verkemiddel både innanfor fysisk infrastruktur og kompetanseutvikling. Elles er infrastruktur og viktige tiltak innanfor strukturfonda omtalte i neste kapittel.

4.8 EUs strukturfond og Interreg-programmet

4.8.1 Generelt om strukturfonda

EUs regionalpolitikk er forankra i EF-traktaten og går ut på å minske skilnadene i utviklingsgrad og fremme økonomisk og sosial utjamning (“ cohesion ”) EU-statane imellom. Strukturfonda er dei viktigaste verkemidla i EU for dette. Desse midla er særleg retta mot dei delane av EU som er svakt utvikla, eller som står overfor omstillingar. EUs strukturfond er heimla i rådsforordning nr. 1260/1999. Her finn ein dei generelle prinsippa bak strukturfonda.

Det er viktig å få fram at strukturfonda er underlagdedei same reglane i EF-retten for statsstøtte som det nasjonale styresmakter er. Strukturfonda har derfor ikkje meir handlingsrom etter reglane enn det kvar medlemsstat har.

Strukturfonda i EU er fire ulike fond: regionalfondet (“ European Regional Development Fund ” – EDRF), sosialfondet (“ European Social Fund ” – ESF), utviklingsdelen av landbruksfondet (“ European Agricultural Guidance and Guarantee Fund ” – EAGGF) og eit eige finansieringsinstrument for fiskeria (“ Financial Instruments for Fisheries Guidance ” – FIFG). Dei fire fonda er budsjettpostar på EUs budsjett og ikkje avhengig av ei avkastning på ein fondskapital. Fondsbudsjetta er fastlagde for fleire år om gongen. For tidsrommet 2000–2006 er dei samla budsjetta på 213 mrd. euro. Kommisjonen har føreslått ei ramme på 336 mrd. euro for perioden 2007–2013.

Midlar som blir tildelte frå EU krev nasjonal samfinansiering (“ matching funds ”). Budsjettet for fonda reflekterer derfor ikkje den samla finansieringa som fonda utløyser. Som eit døme fekk Sverige i perioden 1995–99 samla 12,33 mrd. kroner frå strukturfonda. Kravet om minst tilsvarande nasjonal samfinansiering gjorde at finansieringa frå fonda utløyste minst 24,66 mrd. kroner til regional utvikling i Sverige i denne perioden.

Strukturfondsmidla er reserverte for EU-statane, men det er opna for norsk deltaking i Interreg-programmet. Det utløyser ikkje EU-midlar til dei norske deltakarane, der samfinansieringa skjer mellom den regionale parten og Kommunal og regionaldepartementet.

4.8.2 Målområda

Innsatsen frå fonda skjer i det ein kallar målområdar:

• Mål 1 er retta mot område som ligg etter i utviklinga.

• Mål 2 er retta mot omstilling i industriområde, byområde, rurale område og fiskeriavhengige område.

• Mål 3 omfattar arbeidsmarknadspolitiske tiltak retta inn mot grupper med særlege problem på arbeidsmarknaden, og innsatsen her er uavhengig av geografi.

Av dei 195 mrd. euro som er sette av til strukturfonda i perioden, blir 136 mrd. euro fordelte til mål 1, 22.5 mrd. euro til Mål 2 og 24 mrd. euro til Mål 3. Resten av pengane går til det ein kallar fellesskapsinitiativ, der Interreg er det tyngste, og til såkalla pilotprosjekt.

Regionalpolitisk utjamning har vore eit satsingsområde i EU dei siste tretti åra. Heile 70 prosent av midlane i strukturfonda går til tilbakeståande regionar (Mål 1-regionar).

Mål 1-regionar er for denne perioden

1. NUTS II 3 -regionar med BNP per innbyggjar som er lågare enn 75 prosent av EU-gjennomsnittet

2. Tidlegare Mål 6-område i Sverige og Finland (for perioden 1994–99 var målområda i Sverige og Finland kalla mål 6 med eit kriterium om spreidd busetjing)

3. Dei mest fjerntliggjande regionane i EU (franske oversjøiske departement, Kanariøyane, Azorane og Madeira)

I tillegg finst Det europeiske utjamningsfondet (“ Cohesion Fund ”) på 18 mrd. euro (148 mrd. kroner), som går til statar med ein lågare levestandard enn gjennomsnittet i EU. Fondet blei oppretta med Maastricht-traktaten. Også dette fondet er heimla i traktaten og er regulert i ei eiga rådsforordning nr. 1264/1999. Utjamningsfondet finansierer først og fremst miljø- og infrastrukturprosjekt (“ Transnational European Netwoks ” – TEN) i medlemsstatar som har ein BNP på mindre enn 90 prosent av EUs gjennomsnitt. For strukturfondsperioden 2000–2006 skal fondet fordelast til prosjekt i Spania som får om lag 60 prosent av pengane, Hellas og Portugal får kvar om lag 17 prosent og Irland rundt 5 prosent. Dersom ein stat ikkje tilfredsstiller hovudkriteriet etter ei midtvegsevaluering (det vil seie at staten kan vise til ei positiv utvikling), kan overføringane for resten av perioden reduserast eller falle bort.

Stort sett har det vore slik at Mål 1-områda skriv seg til dei relativt fattige EU-statane i sør. Eit viktig unntak er visse område med ekstremt lågt folketal nord i Sverige og Finland. Med den siste utvidinga av EU har den målte gjennomsnittlege levestandarden i EU gått ned , og brorparten av strukturfondsmidlane kjem no til å bli kanaliserte til dei nye medlemsstatane. Fleire av dei statane som tidlegare var dei økonomisk svakaste, vil få mindre støtte etter EU-utvidinga. BNP-kriteriet for Mål 1-områda ser ut til å bli stadig strengare handheva.

Mål 2-regionar er område med strukturelle problem. Kriteria for støtte til økonomisk og sosial omstilling er for

1. industrielle område at dei har høgare arbeidsløyse og høgare del av sysselsetjinga i industrisektoren enn EUs gjennomsnitt og har ein nedgang i industrisysselsetjinga

2. rurale område at dei har spreidd busetjing eller ein stor del av arbeidskrafta sysselsett i landbruket saman med ei aukande arbeidsløyse i tillegg til nedgang i folketalet

3. urbane område at dei oppfyller eitt av desse fem kriteria: høg langtidsarbeidsløyse, høgt fattigdomsnivå, miljøproblem, høg kriminalitet eller lågt utdanningsnivå

4. område avhengige av fiske at dei har ein stor del av sysselsetjinga i fiskerisektoren og ein nedgang i sysselsetjinga i denne sektoren

Ikkje meir enn 18 prosent av innbyggjarane i EU kjem inn under Mål 2. For Mål 2-område gjeld dei to fonda ERDF og ESF .

Mål 3 regulerer støtte til utdanningssystemet, opplæringstiltak, arbeidsmarknadstiltak og sysselsetjingstiltak. Støttekriteria til slike område er å

• fremme ein aktiv arbeidsmarknadspolitikk for å redusere arbeidsløysa

• forbetre tilgangen til arbeidsmarknaden, med spesiell fokus på menneske som står overfor sosial utestenging

• fremme sysselsetjing gjennom utdanningsprogram og livslang læring

• fremme tiltak som identifiserer nødvendige tilpassingstiltak på førehand

• fremme likestilling mellom kjønna

Mål 3 er å sjå på som eit rammeverk for alle tiltak for å fremme utvikling av menneskelege ressursar til dei spesielle behova i dei ulike regionane. Mål 3 er òg knytt til den europeiske sysselsetjingsstrategien og kapittelet om sysselsetjing i EF-traktaten. Program under Mål 3 skal gjennomførast utanfor Mål 1- og Mål 2-områda.

EUs regionalpolitikk er også grunna i at dei ser på regionane som basis for økonomisk utvikling. I tillegg til målområda finansierer fonda også det ein kallar fellesskapsinitiativ. Det største er det grenseregionale programmet Interreg , som er det einaste som opnar for norsk deltaking.

4.8.3 Fellesskapsinitiativ

Av strukturfonda er 5,35 prosent (10,4 mrd. euro for 2000–2006) øyremerkt til såkalla “ Community Initiatives ”. Det finst fire slike initiativ:

1. Interreg III er grensekryssande (Interreg IIIA), transnasjonale (Interreg IIIB) og interregionale (Interreg IIIC) tiltak (i alt 4,875 mrd. euro).

2. URBAN II er omstilling av byområde i krise (700 mill. euro).

3. LEADER+ er rural utvikling gjennom nyskapande, lokale prosjekt (2,020 mrd. euro).

4. EQUAL skal motverke diskriminering og ulikskapar i arbeidsmarknaden (2,847 mrd. euro).

4.8.3.1 Norsk deltaking i Interreg-programmet

Noreg kan delta i både Interreg og LEADER+ programma, men er i dag berre med i Interreg. Av aktivitetar som blir støtta, er etablering av nettverk, transnasjonalt samarbeid, utdanning, kunnskapsoverføring osv. Det blir ikkje gitt direkte bedriftsstøtte innanfor programmet. Interreg IIIA er regionalt forankra, medan Interreg IIIB og C er både regionalt og nasjonalt forankra.

Noreg deltek i den noverande programperioden i tre grenseregionale program (under Interreg IIIA). Desse er “ Interreg Nord ”, “ Interreg Kvarken – Midt Skandia” og “ Interreg Noreg-Sverige” . “ Interreg Nord” er eit program mellom dei nordre delane av Noreg, Finland og Sverige og har tre delprogram, “ Nordkalotten” , “ Kolarctic” (med russisk deltaking) og “ Sàpmi” . “ Noreg-Sverige” har fire delprogram, som er “ Sør-Sàpmi” , “ Nordens grøne belte” (Trøndelag/Jämtland), “ Indre Skandinavia” (Värmland/Dalarne med Hedmark, delar av Akershus og nordre Østfold) og “ Et grenseløst samarbeid” (søre Østfold med nordre del av Västra Götaland).

Noreg deltek i tre transnasjonale program (Interreg IIIB):“ Nordleg Periferi ”, “ Nordsjøen ”og “ Østersjøen ”.

I det interregionale programmet (Interreg IIIC) kan regionar over heile Europa etablere nettverkssamarbeid og erfaringsutveksling. Noreg er med i Interreg IIIC Nord. Sjå elles desse nettstadene: http://www.interreg.no; http://www.europa.eu.int/comm/regional_policy/index_en.htm og http://www.nordregio.se/

4.8.4 Strukturfonda etter 2006

For perioden 2007–2013 føreslår Kommisjonen at inndelinga i tre målområde blir halden ved lag, men at måla blir knytte til:

1. Konvergens gjennom å fremme økonomisk vekst og sysselsetjing i dei minst utvikla områda i EU. Heile 78 prosent av strukturfondsmidlane skal gå med til dette. For å bli definert under dette målområdet må ein region anten vere

1. NUTS II-region med mindre enn 75 prosent av BNP målt i kjøpekraft av EUs gjennomsnitt

2. region påverka av den statistiske effekten ved redusert gjennomsnittleg BNP av utvidinga av EU. Desse kjem til å bli utfasa over ein sjuårsperiode

3. spesielle program for dei oversjøiske områda (Kanariøyane osv.)

1. Regional konkurransekraft og sysselsetjing. Dette er retta inn mot dei delane av EU som ikkje får støtte under det første målområdet. Måla med dei regionale programma er å medverke til å styrkje konkurranseevna, omstille næringsliv og arbeidskraft, auke kompetansen i arbeidsstokken, trekkje til seg investeringar og fremme rolla regionale styresmaktene har som utviklingsaktør. Om lag 18 prosent av strukturfondsmidlane er føreslått nytta på dette målområdet.

2. Territorialt samarbeid (tidlegare Interreg). Her er målet å fremme integrasjon over landegrensene, både innanfor EU og mellom EU og tilgrensande område. I alt 4 prosent av strukturfondsmidlane er føreslått nytta til dette.

Ein kan finne fleire opplysningar om den framtidige regionalpolitikken i EU for perioden 2007–2013 på http://www.europa.eu.int/comm/regional_policy/debate/forum_en.htm.

4.9 Nye reglar i EU med verknad for statsstøtteområdet

Oppdraget for utvalet er knytt til dei gjeldande reglane for statsstøtte, men det ville vere ufullstendig ikkje å nemne forslaga frå Kommisjonen til regelendringar i EU på statsstøtteområdet. Endringar i regelverket for statsstøtte vil bli ein del av EØS-reglane.

ESA vil i så fall revidere retningslinjene sine for perioden frå og med 2007 i tråd med det som blir vedteke som retningslinjene for Kommisjonen, sjå ESAs retningslinjer kapittel 25A. Vidare skal reglane for risikokapital, støtte til forsking og utvikling og miljøstøtte reviderast i løpet av 2005.

4.9.1 Nye reglar for regionalstøtte

Dei noverande reglane for regionalstøtte gjeld frå 2000 til og med 2006. Utkast til nye reglar for perioden frå 2007 blir venteleg lagde fram hausten 2004. Kommisjonen sende ut eit høyringsnotat i slutten av april 2004. Her trekkjer Kommisjonen opp linjene for den føreståande revisjonen. Kommisjonen føreslår mellom anna ei vidareføring av reglane om at område med lågt folketal per kvadratkilometer skal reknast med i regelverket for regionalstøtte, og at driftsstøtte som transportstøtte også blir vidareført.

Kommisjonen føreslår også at ein opnar for at det i arktiske soner med nedgang i folketalet kan bli gitt andre former for driftsstøtte enn transportstøtte. Dette kan gjere det mogleg å gjeninnføre ordninga med gradert arbeidsgivaravgift. Det er eit vilkår at slik støtte ikkje påverkar konkurransen mellom medlemsstatane. I notatet heiter det mellom anna:

For arctic areas suffering from continued depopulation, the Commission may authorise other types of operating aid where such aid is necessary to stop depopulation and provided that the aid does not adversely affect trading conditions to an extent contrary to the common interest.

Forslaget vil bli teke opp til diskusjon i EU . Norske styresmakter vil kunne ta del i drøftingane. Utvalet meiner at forslaget kan gi grunnlag for at norske styresmakter tek opp den graderte arbeidsgivaravgifta på ny. Som det vil gå fram av utgreiinga, meiner uvalet at den graderte arbeidsgivaravgifta er eit godt tiltak for regional utvikling. I samband med behandlinga av forslaget til endring må ein mellom anna presisere nærmare kva som er “ arktiske område” , og kva som må reknast som avfolking . Ein kan ikkje sjå bort frå at store delar av støttekartet for Noreg kan kome inn under slike vilkår.

4.9.2 Krise- og omstruktureringsstøtte

Kommisjonen føreslår no å innføre eit nytt omgrep – hastestøtte – som skal omfatte det ein tidlegare kalla krisestøtte. Utkastet presiserer og skjerpar dei noverande reglane.

4.9.3 Støtte som har avgrensa verknad på samhandelen

Som eit ledd i moderniseringa av reglane for statsstøtte, har Kommisjonen vurdert ulike metodar for å identifisere tiltak som har ein avgrensa effekt på samhandelen mellom medlemsstatane, og som dermed kan vere underlagde eit forenkla meldingssystem .

Kommisjonen har fremma to ulike forslag. Det eine er basert på at små summar som går til horisontale mål (til dømes FoU, miljøvern og opplæring) til beste for Fellesskapet, har lite potensial til å påverke samhandelen. Den andre tilnærmingsmåten er basert på at visse identifiserte typar støtte vil ha avgrensa verknad på samhandelen. Støtta må i begge tilfella meldast til Kommisjonen (ESA), men etter ei forenkla saksbehandling.

4.9.4 Tenester av allmenn økonomisk interesse

I den såkalla Altmark-saka, som er nemnd i avsnitt 2.2.4, fann EF-domstolen at kompensasjon til føretak som er tildelt oppgåva med å utføre tenester av allmenn økonomisk interesse, ikkje var notifiseringspliktig statsstøtte dersom dei fire vilkåra var oppfylte.

Kommisjonen har følgt opp avgjerda med å leggje fram tre dokument som skal auke rettstryggleiken for medlemsstatane og bedriftene som utfører slike tenester. Dokumenta gjeld:

1. Kompensasjon til “små” tenester, det vil seie summar under ein viss terskel til føretak som utfører tenester av allmenn økonomisk interesse.

2. Dei vilkåra som skal nyttast for å godkjenne støtte som er meldepliktig når dei såkalla Altmark-vilkåra ikkje er oppfylte.

3. Endringar i direktivet (80/723/EØF) som sikrar innsyn i transaksjonar mellom det offentlege og føretak der det offentlege har dominerande påverknad, og innsyn i private føretak som det offentlege gir særlege eller eksklusive rettar. For å tilpasse direktivet til rettstilstanden etter Altmark-avgjerda, skal også føretak som utfører slike tenester, og som samtidig driv verksemd i konkurranse med andre, omfattast av direktivet.