3 100 år med barnevern

3.1 Dei tre barnevernlovene

For rundt 100 år sidan blei det gjennomført to viktige reformer som gjorde Noreg til eit føregangsland når det gjaldt barnevernlovgjeving. Stortinget vedtok i 1896 den første barnevernlova i landet vårt, ho blei kalla verjerådslova. Lova var i første rekkje utarbeidd av pioneren Bernhard Getz og prega av hans moderne syn på kriminalitetsførebygging. Knapt 20 år seinare fekk vi også dei Castbergske barnelovene (1915).

Ved inngangen til det som er blitt kalla «barnets århundre» var Noreg det første landet i verda med eit offentleg barnevern. Verjerådslova slo fast at barn som var vanskelege eller hadde det vanskeleg, skulle overvakast av kommunale nemnder (verjeråd) som skulle åtvare og formane barn og foreldre, oppheve foreldremakt, fjerne barn frå heimen for å plassere dei i «paalidelige og hæderlige familier», i barneheimar, skoleheimar eller tvangsskolar.

Det banebrytande ved tankegangen hos Getz var at tiltaka ikkje skulle vere straff, sjølv om dei ofte var mynta på unge lovbrytarar. Men barn og unge trong heller ikkje ha gjort seg skuldige i lovbrot for at verjeråda skulle gripe inn. Moralsk utgliding eller forsøming i heimane skulle også kunne gje grunn for inngrep. Barna skulle oppsedast til lovlydnad, for dermed å spare samfunnet for utgifter til fengsel og straff seinare. Slik sett er kjernen i verjerådslova gangbar også sett med dagens auge: Samfunnet skulle gripe inn når foreldra svikta, og dei unge skulle møtast med førebyggjande og hjelpande tiltak, ikkje med straff.

Dessverre blei innføringa av den første barnevernlova på mange måtar ein prosess utan dei nødvendige praktiske reformene, mellom anna på grunn av dårleg økonomi i mellomkrigstida. Fleire av institusjonane kom i vanry før dei kom skikkeleg i gang. Då tidene blei betre på slutten av 1930-talet, var det dei store sosialpolitiske tiltaka som blei prioriterte. Først etter andre verdskrigen kom ein etterlengta revisjon, slik at ein kunne dra opp ein ny kurs for det praktiske barnevernarbeidet.

Den andre barnevernlova blei vedteken i 1953. Sjølv om den nye lova ikkje skilde seg vesentleg frå kriteria for inngrep i verjerådslova, så førte ho med seg eit nytt syn på korleis barnevernarbeidet skulle utførast. Ho bar tydeleg preg av ei anna forståing og andre tiltak overfor familiar og barn med problem. Lova var også annleis når det gjaldt språkbruk. Det var ikkje lenger fordømming, åtvaringar og fjerning av barn frå heimen som prega tenkinga, men førebyggjande tiltak, råd, rettleiing og behandling. Barnevernlova av 1953 utvida tiltaksspekteret ved at nye fagområde som psykologi og barnepsykiatri sette fokus på alternative måtar å løyse problema på enn å ta barnet bort frå foreldra. Tvangstiltak skulle berre nyttast når andre tiltak var prøvde, og når slike tiltak såg ut til å vere nyttelause. Plassering av barn utanfor heimen skulle vere siste utvegen etter at tiltak i heimen var prøvde under tilsyn av barnevernsnemnda.

Lov om barneverntenester av 17. juli 1992 nr. 100 er den tredje barnevernlova her i landet. Ein kan sjå på henne som ei vidareføring av 1953-lova, men lova går vidare i å leggje vekt både på den generelle førebygginga og førebygging retta mot det enkelte barnet. Ei viktig endring er at barneverntenesta no kan setje i verk hjelpetiltak overfor det enkelte barnet på eit endå tidlegare tidspunkt enn tidlegare. Også saksbehandlingsreglane blei endra med den nye lova, mellom anna blei fylkesnemndene for sosiale saker oppretta som avgjerdsorgan.

Barnevernlova av 1953 hadde som intensjon at barnevernet skulle vere fundamentet og drivkrafta i velferdspolitikken for barn og unge. Med dagens terminologi kan ein seie at barnevernet var tiltenkt ei viss samordnande rolle når det gjaldt oppvekstvilkåra for barn og unge. Ei rekkje meir allmenne tiltak, som barnehagar og fritidsklubbar, har tidlegare blitt utvikla eller sette i gang av barnevernet. Det same gjeld mykje av det behandlingstilbodet som i dag sorterer under andre tenester. Det er til dømes illustrerande for det nære sambandet mellom barnevern og barne- og ungdomspsykiatri at eit utval oppnemnt tidleg på 1950-talet for å greie ut spørsmål om tiltak for barn som hadde behov for psykiatrisk undersøking, fekk nemninga «utvalet for psykisk barnevern». Utvalet sette fram som prinsipp at barne- og ungdomspsykiatrien skulle kjenne ansvar for det offentlege barnevernet. Dei første barne- og ungdomspsykiatriske klinikkane som kom etter denne innstillinga, fekk då også nemninga barnevernklinikkar. Med utgangspunkt i den same innstillinga blei det oppretta fleire behandlingsheimar, og etter kvart også sett i gang systematisk miljøterapeutisk arbeid i institusjonane. Barne- og ungdomspsykiatrien sitt ansvar for å hjelpe barnevernet er kome til uttrykk i ulike offentlege samanhengar og dokument. Ansvaret for åtferdsvanskelege, asosiale og kriminelle barn og unge kjem til dømes til syne i grunngjevinga for å opprette Statens senter for barne- og ungdomspsykiatri. Seinare har barnevernet og barne- og ungdomspsykiatrien (psykisk helsevern for barn og unge) både samarbeidd og utvikla seg kvar for seg. I dag er dei i all hovudsak to ulike tenester, samstundes som samarbeid og samordning er og har vore eit sentralt tema dei siste åra.

I det vi kan kalle den første delen av historia om barnevernet, rådde det ei grunnleggjande tru på langvarig plassering utanfor heimen for å nå fram med ei vellykka oppseding. Seinare kom institusjonane i vanry. For barnevernet gjaldt dette særleg skoleheimane, etterkomarane av dei eldre oppsedingsanstaltane og forløparane for spesialskolane, som no er nedlagde eller omorganiserte. Det dårlege ryktet som institusjonane hadde, kom også til å prege dei allmenne barneheimane, sjølv om mange av dei gjorde så godt dei kunne med knappe ressursar. I etterkrigstida blei talet på barneverninstitusjonar sterkt redusert. Samstundes har det gått føre seg ein omstillingsprosess som har gjeve både in­stitusjonane og barnevernet i det heile høve til å høgde legitimiteten.

Historia om barnevernet i Noreg fortel oss at det ikkje finst enkle løysingar på dei oppgåvene, dilemmaa og utfordringane som høyrer til det ansvarsområdet som ligg under barnevernet. Fleire omsyn kan lett kome på kollisjonskurs. Verjerådet blei til i ei tid då ansvaret for barns oppvekst einsidig blei lagt til heimen. Kjelda til dei problema som kunne oppstå, rekna ein med låg i heimane. Hundre år seinare veit vi at risikofaktorar for barn og ungdom finst på alle oppvekstarenaer, samstundes som det kommersielle livet og den moderne kommunikasjonsteknologien har skapt radikalt nye oppvekstforhold.

I mai 2000 la Befringutvalet fram den svært omfattande utgreiinga si om det norske barnevernet, NOU 2000:12. Utvalet går inn for ei omfattande fornying av barnevernet. Hovudtilrådinga er at det bør leggjast større vekt på frivillige hjelpetiltak og førebyggjande arbeid for barn og familiar, og at styresmaktene må setje eit meir samla fokus på oppvekstarenaene for barn og unge. Både hovudføringane og mange av dei viktigaste framlegga i innstillinga frå utvalet er sentrale i denne meldinga. Ein del av tiltaka som utvalet foreslår, er alt sette i gang.

3.2 Førebygging i dei tre lovene

Førebyggingstanken blei innførd alt i verjerådslova frå 1896. Ein sterk auke i ungdomskriminaliteten hadde ført til at mange barn hamna i fengsel. Dette vekte bekymring. Formålet med verjerådslova var at ein skulle sjå barnekriminaliteten i lys av forsøming, og at det vonde måtte gripast ved rota gjennom førebygging. Fengselsstraff skulle avløysast av oppseding og opplæring i skoleheimar. Det blei vidare vist til fleire mildare reaksjonsformer som plassering i private heimar eller barneheimar, å bli sett i arbeid, å få åtvaringar eller formaningar. Samstundes innførte lova reglar om at det offentlege skulle kunne gripe inn overfor foreldre som forsømte barna sine. Foreldra kunne få alvorlege åtvaringar og formaningar eller bli fråtekne foreldreretten.

Likevel var det først ved barnevernlova av 1953 at førebyggingstanken, slik vi kjenner han i dag, for alvor skaut fart. § 1 i lova påla barnevernsnemnda å følgje nøye med i dei vilkåra barn og unge levde under og arbeide for tiltak til betring av barnevernet i kommunen. Vidare skulle nemnda mest mogleg samarbeide med styresmakter og foreiningar som dreiv med verksemder som kunne stø opp om barnevernet, og spesielt samarbeide med skole, politi og helsestell.

I eit rundskriv frå departementet frå 1954 blei det peikt på at formålet var å sikre at oppvekstforholda og utviklingsvilkåra blei så gode som mogleg slik at barn og unge med særlege vanskar kunne få hjelp. Lova braut radikalt med verjerådslova når det gjaldt val av tiltak i det enkelte tilfellet. Førebyggjande tiltak, råd og rettleiing og behandling skulle prege tenkinga. Hjelp til heimen skulle ha eit positivt innhald og prøvast før ein fjerna barnet frå foreldra. Lova gav ei uttømmande oversikt over dei hjelpetiltaka som kunne setjast i verk. Vanskelege forhold i heimen skulle ein avhjelpe ved å tildele barnehageplass, ferieopphald, midlar til sportsutstyr og liknande, eller økonomisk eller anna hjelp i heimen. Gjennom tiltaka skulle det vere mogleg å kome i eit samarbeidsforhold til foreldra slik at ein kunne ta opp meir kompliserte forhold som hadde med foreldra si omsorg å gjere.

I barnevernlova frå 1992 ser vi tydeleg ei utvikling i retning av endå større vekt på førebygging. Lova har no eit eige kapittel som påbyr barneverntenesta å drive generell førebyggjande verksemd. Dette inneber at barneverntenesta må gjere seg kjend med barns levevilkår generelt i kommunen og eventuelt fremje framlegg til tiltak som kan førebyggje problema. Barneverntenesta skal søkje å tryggje oppvekstvilkåra for barn ved å hjelpe til med å leggje forholda til rette for å utvikle og styrkje sosialt fellesskap og solidaritet i nærmiljøet, og dessutan arbeide for å førebyggje misbruk av alkohol og andre rusmiddel. Saman med andre offentlege styresmakter skal barneverntenesta også arbeide for at det blir sett i verk velferds- og aktivitetstiltak for barn og unge. I motsetning til i barnevernlova av 1953 er det dessutan lovfesta ei plikt for barneverntenesta til å samarbeide mellom anna med helsetenesta og andre forvaltningsorgan.

Barnevernlova frå 1992 byggjer på den grunnleggjande verdien at det primære ansvaret for barna ligg hos foreldra. Foreldra har ein rett og ei plikt til å utøve dette ansvaret som også kjem til uttrykk i artikkel 9 i barnekonvensjonen, der utgangspunktet er at statane skal garantere at eit barn ikkje blir skilt frå foreldra mot deira vilje. Prinsippet om forrang for biologien inneber eit utgangspunkt om at det er best for barn å vekse opp hos sine biologiske foreldre. Dette blir rekna som ein eigenverdi for barnet, sjølv om det er visse manglar ved dei oppvekstvilkåra foreldra kan tilby barnet og jamvel om det finst andre som er betre skikka enn foreldra til å ta seg av det. Sjølv om det blir påvist svikt i omsorgsevna hos foreldra, og denne svikten kan vere av til dels alvorleg karakter, er hovudregelen at ein primært skal søkje å betre problema ved hjelpetiltak i heimen. Det ligg normalt føre sterke kjensleband mellom barn og foreldre, og omsynet til barnet tilseier at det blir i heimen dersom det ved hjelp av tiltak kan gjevast ein tilfredsstillande omsorgssituasjon. Berre dersom dette ikkje er mogleg, kan det gjerast vedtak om omsorgsovertaking eller særtiltak for barn med alvorlege åtferdsvanskar.

Gjeldande barnevernlov byggjer på prinsippet om at barn skal få rett hjelp til rett tid. Dette gjev barneverntenesta høve til å gripe inn på eit tidlegare tidspunkt enn etter barnevernlova av 1953. Målet med denne endringa, og formålet med hjelpetiltak generelt, er å betre foreldra si omsorgsevne slik at det kan skapast tilfredsstillande forhold for barnet i heimen. Formålet er å førebyggje ei negativ utvikling av omsorgssituasjonen som kan føre til seinare omsorgsovertaking.

Kapittel fire i lova eksemplifiserer dei særlege tiltaka som kan setjast i verk med sikte på å betre situasjonen for det enkelte barnet. Tiltaka skal vere grunngjevne i interessa til barnet, og det er barnet sitt beste som skal vere utgangspunktet for vurderinga av kva for tiltak som skal setjast i verk. I tillegg blir det presisert at det skal leggjast vekt på å gje barn ein stabil og god vaksenkontakt.

I motsetning til i barnevernlova av 1953 er som nemnt hjelpetiltaka berre eksemplifiserte i den nogjeldande lova. Forarbeida seier eintydig at tiltaka som er nemnde i lova, ikkje er meinte å vere uttømmande. Det same går fram av retningslinjene frå departementet om hjelpetiltaka, der barneverntenesta blir oppmoda til å vise fleksibilitet og kreativitet når dei set i gang hjelpetiltak, eller som det heiter: Berre fantasien set grenser.

Ny kunnskap om førebygging viser at i den grad ein tek vare på ei positiv sjølvoppfatning, gjev dette kompetanse som foreldre. Utgangspunktet når det blir sett inn hjelpetiltak, vil såleis vere å byggje på foreldra som ressurspersonar. Med sikte på førebygging vil det dermed vere viktig å setje inn hjelpetiltak som fungerer slik at meistringsevnene hos foreldra blir betre.

Ved ikkje å avgrense vilkåra for hjelpetiltak ønskjer lovgjevaren nettopp å leggje best mogleg til rette for tiltak som gjev auka foreldrekompetanse. Den kanskje største utfordringa vidare blir dermed korleis barnevernet kan stimulerast til å tenkje kreativt og få gjennomslag for alternative tiltak og tenkje alternativt dersom dei tiltaka som alt er sette i verk, ikkje verkar etter formålet.

Alt i alt er ikkje skilnadene på intensjonsplanet mellom dei tre barnevernlovene så store når det gjeld førebygging. Det er på konsekvensplanet at dei største skilnadene har vist seg. Intensjonen i verjerådslova om å verne om interessene til barn og unge gjekk – i tillegg til det grunnleggjande fråværet av straff – ut på at det skulle setjast inn oppsedande tiltak som i alle fall eit stykke på veg skulle oppfattast som reelle tilbod hos dei det gjaldt. Desse føresetnadene blei ikkje oppfylte. Det tradisjonelle barnevernet blei i praksis i stor grad eit samfunnsvern for utsortering og disiplinering av barn og unge med tilpassingsvanskar. Endringane som kom med 1953-lova, speglar vanskane med den første lova. Verjeråda blei til barnevernsnemnder og hadde ikkje lenger ein dommar som fast medlem. Dei strenge og illgjetne skoleheimane gjekk over til å bli verneskolar eller spesialskolar. Ideologien blei skyvd over frå kriminalpolitikk til førebygging i eit sosial- og skolepolitisk perspektiv. Prinsippet om det beste for barnet kom i sentrum. Fleire fag og profesjonar kom til, og førebyggjande tiltak som ikkje flytter barnet, blir i prinsippet sette først. Men knappe ressursar og mangel på gode faglege alternativ førte i praksis til at det likevel blei satsa lite på førebygging. Individuell behandling ser til ut til å ha lege vårt samfunn nærmare enn førebyggingstenking.

Med dagens lov i botnen, dei seinaste års kompetanse- og metodetilvekst innanfor både barnevernet og samarbeidande tenester og ikkje minst med ein ressurssituasjon som har blitt mykje betre, er det grunn til å tru at førebyggingsperspektivet skal kunne få eit kraftig lyft i åra som kjem – også på konsekvensplanet.

3.3 Barnevernet på 1990-talet

I perioden frå midten av 1980-talet og fram til barnevernlova av 17. juli 1992 blei vedteken, skjedde det mange grunnleggjande endringar i sosialpolitikken som også hadde mykje å seie for barnevernet. Ei stortingsmelding om barne- og ungdomsvernet blei lagd fram våren 1985, og i kjølvatnet av denne meldinga blei det sett i verk ein fireårig handlingsplan for å styrkje og utvikle barne- og ungdomsvernet. Denne planen gav utan tvil barnevernet i kommunane og fylkeskommunane eit lyft, og han førte til utvikling av barnevernforskinga og til etableringa av Barnevernets utviklingssenter. Samstundes blei det avdekt mange svake sider og manglar i barnevernet. I 1985 la Sosiallovutvalet fram si utgreiing om lov om sosiale tenester med meir, der barnevernet var tenkt teke inn som eit eige kapittel. Etter stortingsvalet i 1989 overtok regjeringa Syse, og lovframlegget blei trekt tilbake. Regjeringsskiftet førte til skipinga av Forbrukar- og familiedepartementet, som fekk overført ansvaret for saksområdet barnevern frå Sosialdepartementet. I 1990 overtok regjeringa Harlem Brundtland, og arbeidet til den førre regjeringa med stortingsmelding om barnevernet blei omgjort til eit treårig utviklingsprogram for barnevernet. Familie- og forbrukardepartementet skifta namn til Barne- og familiedepartementet og fekk også koordineringsansvaret for ungdomspolitikken.

Hausten 1990 vedtok Stortinget å gje barneverntenesta øyremerkte midlar over ein treårsperiode (1991–1993) på til saman 1 300 millionar kroner. Bakgrunnen for vedtaket var mellom anna at tenesteapparatet verken på saksbehandlings- eller tiltakssida var i stand til å møte behova hos barn og unge. Mange saker som var melde til barneverntenesta, blei ikkje undersøkte, og tiltaka som blei sette i verk, var ofte mangelfulle. Formålet med løyvinga var å skape eit offensivt barnevern som gav barn og unge rett hjelp til rett tid. Måla blei konkretiserte gjennom eit eige utviklingsprogram: Det nasjonale utviklingsprogrammet for barnevernet. Det blei lagt opp rutinar for tildeling og bruk av midlane, og både fylkeskommunar og kommunar rapporterte kvart kvartal om måloppnåing.

Utviklingsprogrammet for barnevernet representerte ein ny giv for barneverntenesta både i kommunane og fylkeskommunane. Talet på tilsette auka. Tiltak og tenester blei utbygde samstundes som forvaltningsoppgåvene blei sikra gjennom nye rutinar. Den sterke statlege styringa av mål, verkemiddel og tiltak gjorde sitt til dette. Arbeidet med ny barnevernlov blei på mange måtar prega av den målstyrte tenkinga i utviklingsprogrammet. Til dømes gjeld dette formuleringar i formålsparagrafen i lova «rett hjelp til rett tid». Reglane i lova om tidsfristar i saksbehandlinga er henta frå målformuleringane i programmet, fasetenkinga knytt til meldingar, undersøkingar og tiltak som sjølve kjerneprosessen i ei barnevernsak, blei også reflektert i den nye barnevernlova. Kombinasjonen av utviklingsarbeid og lovutvikling var positiv, og sentrale område i lova kunne ein sjå på som ei oppfølging av det arbeidet som var sett i gang i utviklingsprogrammet.

Utviklingsprogrammet for barnevernet la også grunnlaget for ei utvikling med vekt på førebyggjande arbeid, hjelpetiltak og innsatsar i nærmiljøet. Dette kombinert med auka stimulering til og forsøk med tverretatleg samarbeid og samordning på kommunenivå, verka med til ein auka innsats for å hjelpe barn, unge og familiar i heimemiljøet deira. Denne innsatsen blir reflektert i at barnevernet fekk fleire meldingar om barn og unge som levde i ein vanskeleg livssituasjon, og i at fleire fekk hjelpetiltak i heimen. Utviklinga siste tiåret viser ein sterk auke i talet på barn og unge som tek imot hjelpetiltak, frå vel 8 000 i 1990 til vel 19 000 i 2000 (ved utgangen av året.) Når det gjeld barn under omsorg, var det ved utgangen av 1990 og 2000 om lag 5 000 barn og unge. Denne utviklinga er i samsvar med intensjonane i barnevernlova om at tiltak for å halde familien samla skal prøvast ut før spørsmålet om omsorgsovertaking blir vurdert.

Den nye barnevernlova fekk på mange måtar ein god start. Situasjonen i barnevernet var oversiktleg. Det var lagt ein struktur og systematikk i arbeidet, og tiltaksapparatet var i god utvikling. Personaltalet i barneverntenesta var i 1994 nesten dobbelt så stort som i 1990.

Utviklingsprogrammet var eit nødvendig krafttak for å få barnevernet på rett spor. Men utfordringane var mange, og barnevernlova av 1992 inneheldt derfor nye reglar som endra både prosedyrespørsmål, organisering og tiltak.

Utviklinga på nittitalet følgde fire hovudlinjer:

1. Styrking av rettstryggleiken.

2. Vektlegging av hjelpetiltak og førebygging av problemutvikling.

3. Stagnasjon i omfanget av det offentlege institusjonstilbodet – framveksten av kommersielle private institusjonstilbod.

4. Kompetansestyrking, forsking og utviklingstiltak.

3.3.1 Styrking av rettstryggleiken

Eit av formåla med barnevernlova av 1992 var å styrkje rettstryggleiken. På barnevernområdet er spørsmålet om rettstryggleik spesielt komplisert. Vanlegvis blir omgrepet knytt til behovet hos privatpersonar for vern mot inngrep frå offentlege styresmakter overfor dei. I barnevernsakene er det fleire interesser å ta vare på, og dei private interessene kan stå imot kvarandre. Følgjene for barnet og familien dersom barnevernet anten ikkje grip inn, at det grip inn, at det grip inn for seint, på ein feil måte eller med ueigna tiltak, kan vere dramatiske. Barnevernet må derfor sikre at det er balanse mellom retten barnet har til vern frå sine nærmaste og dei nærmaste sin rett til vern mot urettvise inngrep frå det offentlege. Rettstryggleiken må byggje både på reglar om kva ei avgjerd kan gå ut på eller når ein skal gripe inn, og på reglar for framgangsmåten eller saksbehandlinga for å nå fram til avgjerda.

Under arbeidet med barnevernlova var det eit ønske at rettstryggleiken skulle styrkjast både gjennom meir presise inngrepskriterium og gjennom betre saksbehandling. Den viktigaste rettstrygdsreforma ved lova er etableringa av fylkesnemndene for sosiale saker. Det prinsipielt nye med ordninga er at ansvaret for omsorgsovertaking og andre tvangstiltak utanfor heimen er lyfta ut av kommunane og til eit statleg organ. Nemnda er samansett ut frå ønsket om å kombinere juridisk og anna fagleg innsikt med lekmannsskjønn. Kommunen og foreldra er representerte med advokat, og barnet kan også ha eigen talsperson eller advokat. Evalueringa av nemndene og utviklinga dei siste åra tyder på at omsyna til dei faglege spørsmåla og til rettstryggleiken blir tekne godt vare på gjennom den nye ordninga. Fylkesnemndene vil bli grundigare omhandla i kapittel 8.

Reglane om fristar og rapportering av eventuelle brot på fristar både når det gjeld meldingar, undersøkingssaker og iverksetjing av tiltak, har også gjort sitt til meir sikker og oversiktleg saksbehandling og anna styrking av rettstryggleiken.

3.3.2 Vekt på hjelpetiltak og førebygging

Auka personalkapasitet i kommunane, saman med eit meir systematisert og målretta barnevernarbeid, prega 90-åra og førte til auka innsats for å utvikle hjelpetilbodet og det førebyggjande arbeidet. Mange kommunar har etablert tverretatlege og tverrfaglege samarbeidsteam med skole, psykologisk-pedagogisk teneste, barnehage og helsestasjon. Dei fleste kommunane har arbeidd ut tverretatlege førebyggjande planar for barn og unge. Det er vidare drive forsøk med oppvekstetatar i kommunane og barne- og ungdomstenester i fylkeskommunane, og det er gjeve ut temahefte om hjelpetiltak og tiltakskatalogar for det førebyggjande arbeidet. Barne- og familiedepartementet har i denne perioden også sett i gang eit foreldrerettleiingsprogram retta mot foreldre generelt. Foreldrerettleiinga er eit samarbeid med Sosial- og helsedepartementet og dåverande Kyrkje-, undervisnings- og forskingsdepartementet, fordi målgruppene og arenaene for foreldrerettleiing ikkje berre er barnehagar og barnevern, men også skolar og helsestasjonar. Som ein del av programmet er det skrive bøker og temahefte, laga videoar og anna informasjonsmateriell til foreldre og fagfolk. Formålet er primært å styrkje kompetansen hos foreldra sjølve i arbeidet med barna sine.

Eit anna viktig utviklingstrekk det siste tiåret har vore det auka fokuset på ei heilskapleg tilnærming til familien for å søkje å halde familien samla gjennom varierte tiltak i heimemiljøet. Sentralt her er empowermenttenkinga (myndiggjeringstenkinga) som skal gjere utsette familiar mest mogleg sjølvhjelpne.

Den breie tilnærminga og mangfaldet i tenester og tiltak i kommunane har vore positiv, men ikkje tilstrekkeleg for å sikre eit mest mogleg heilskapleg tenesteapparat. Det er framleis nødvendig å drive forsøk med organisering og fagleg skolering ikkje berre innanfor enkelttenester, men også på tvers av fagområda.

3.3.3 Nødvendig fornying

Eit resultat av utviklingsprogrammet for barnevernet var at det blei utvikla nye tiltak innanfor det fylkeskommunale institusjonssegmentet. På 1990-talet har veksten i talet på plassar totalt sett vore liten, og dei siste åra har dei meir tradisjonelle barne- og ungdomsheimane blitt reduserte, noko som ein kan sjå i samanheng med veksten av hjelpetiltaka og det førebyggjande arbeidet i kommunane. I same tidsperioden blei det tydeleg at problema til dei mest utsette barn og unge endra karakter og auka i kompleksitet. Det blei også erkjent at institusjonstilboda og dei faglege metodane for å gje gode kvalifiserte tilbod til barn og unge med store åtferdsvanskar, ikkje var tilstrekkelege verken innanfor barneverntenesta eller i psykisk helsevern for barn og unge. Men den nye lova reflekterte behovet for særlege tiltak for barn som har vist alvorlege åtferdsvanskar. For å målrette innsatsen betre er det i §§ 4–24 og 4–26 reglar om plassering og tilbakehald i institusjon utan eige samtykke eller på grunnlag av samtykke.

Utover på 90-talet har det vist seg nødvendig å finne fram til nye metodar og tiltak som kan vise til gode behandlingsresultat, endring eller modifisering av åtferd hos barn og unge, og styrkje foreldra i deira evner til å møte barna sin problemsituasjon på ein meir klok og gagnleg måte. Etter eit grundig arbeid i departementet og i samarbeid med dåverande Helse- og sosialdepartementet og Noregs forskingsråd, har styresmaktene fokusert på metodar utvikla i USA: Parent Management Training (PMT) og Multisystemic Therapy (MST), sjå kapittel 9.8.3. Desse metodane har god forskingsdokumentasjon som effektive verkemiddel mot åtferdsvanskar som vedvarande kriminalitet, rusmisbruk, valdeleg åtferd og liknande problem. Tiltaka går føre seg i familiane og nærmiljøet til barn og unge, der skole, barnehage og andre viktige arenaer for barn og unge blir trekte med i eit heilskapleg opplegg. Resultata så langt er lovande og vil på sikt kunne dempe behovet for kostnadskrevjande institusjonsplassar for denne gruppa av barn og unge.

På 90-talet fekk vi også ein sterk framvekst av små private institusjonar, ofte organiserte innanfor ein større privat eigd organisasjon med klare kommersielle interesser. Mange av desse tiltaka er svært kostbare. Fylkeskommunane, som betaler for desse dyre og somme gonger lite eigna tiltaka, har til dels følgt for dårleg opp både i forhold til barna og sjølve tiltaket. Barnevernlova frå 1992 har ingen reglar om godkjenning av institusjonar, men fylkesmannen har tilsynsansvar etter lova. Det er gjeve forskrift om tilsyn i barneverninstitusjonar for omsorg og behandling og forskrift om barn sine rettar under opphald i barneverninstitusjonar. Barne- og familiedepartementet kom i Ot. prp. nr. 15 (2001–2002) med framlegg om fylkeskommunal godkjenning for private barneverninstitusjonar som ikkje er innpassa i planen til fylkeskommunen. Proposisjonen blei i Ot. meld. nr. 3 (2001–2002) trekt tilbake på grunn av arbeidet med ny organisering av oppgåvene til fylkeskommunen etter barnevernlova. Som ein konsekvens av dette arbeidet vil spørsmålet om kva for ein instans som skal vere godkjenningsmakt, bli vurdert på nytt. For nærmare omtale sjå kapittel 9.7.5.

Det er viktig for den framtidige utviklinga av barneverntenesta at tiltaka utanfor heimen blir drivne etter strenge kvalitetskrav, og at tiltaka blir evaluerte jamleg i høve til mål og verkemiddel. Talet på barn og unge under omsorg i fosterheim eller barneverninstitusjon har dei siste tiåra stabilisert seg på rundt 5000 barn til kvar tid. Sjølve opphaldstida i institusjon er generelt sett kort for alle aldersgrupper, 6–10 månader. Dei fleste barna under omsorg blir plasserte i fosterheimar. Utviklinga dei siste åra har vist at behova for styrkingstiltak veks. Det har samanheng med at problemsituasjonen for barn og unge er meir samansett. Utvelging, opplæring og oppfølging av barn og unge i fosterheimar har blitt svært viktig, slik at ein unngår samanbrot i fosterfamiliar og utilsikta flyttingar av barna.

Den familie- og nærmiljøbaserte tilnærminga til problem hos barn og unge som har vakse fram under nittitalet, må også kome fosterfamiliar og fosterbarna til gode.

3.3.4 Kompetansestyrking, forsking og utviklingstiltak

Barnevernet har det siste tiåret hatt ein nødvendig, men ikkje stor nok vekst når det gjeld forsking og utvikling (FOU) og kompetansestyrking. På forskingsområdet er problemstillingar knytte til barnevernet utforma i eigne delforskingsprogram innanfor større program i regi av Noregs forskingsråd. Det har vore viktig å høgde kunnskapstilfanget og skape grunnlag for større forskingsinteresse for barnevernet innanfor ulike fagdisiplinar. Dette er eit langsiktig arbeid som må halde fram. I dette tiåret blei det i tillegg til Barnevernets utviklingssenter i Oslo (integrert som ein del av NOVA i 1997) etablert tre utviklingssenter for barnevernet, plasserte i Tromsø, Trondheim og Bergen. Formålet med desse regionale sentra er å hjelpe regionane og den lokale barneverntenesta med utviklingsarbeid, prosjekt og noko forsking. Sentra er nyleg evaluerte, og det blir mellom anna konkludert med at sentra har hatt ein gunstig effekt på utviklinga av barnevernet i regionen, særleg på enkelte område som til dømes fosterheimsomsorga og barnevern i eit samisk perspektiv.

I første delen av nittitalet blei det lagt til rette for etterutdanning, leiarutdanning og oppbygging av rettleiingsnettverk i barneverntenesta, der erfarne kollegaer hjelper mindre erfarne kollegaer med å integrere fagkunnskap og haldningar. Ein eigen kompetanseplan blei lansert av departementet i 1995. I siste halvdel av nittitalet har likevel dei avgrensa midlane frå departementet si side vore konsentrerte om få prioriterte område. Sjølv om kompetansen innanfor barnevernet samla sett har blitt styrkt ein god del på nittitalet, har tenesta generelt sett behov for stadig nye kompetansetiltak. Dette har samanheng med at nye eller tidlegare uregistrerte problemområde blant barn og unge veks fram slik vi har sett på nittitalet, til dømes valdsutviklinga i somme barne- og ungdomsmiljø, mindreårige som gjer overgrep, eteforstyrringar, nye typar narkotika og spreiing av mellom anna barnepornografi og rasistisk propaganda over Internett. Foreldra har behov for hjelp og støtte i eit samfunn der deira rolle stadig blir sett på prøve, og det krev ny kunnskap og kompetanse frå hjelpeapparatet si side.

3.4 Sentrale reglar i dagens barnevernlov

3.4.1 Undersøking – barnevernlova § 4-3

§ 4-3 i barnevernlova regulerer den retten og plikta barneverntenesta har til å undersøkje for å finne ut kva slags forhold barn og unge lever under. Regelen inneheld vilkåra for når barneverntenesta skal gjennomføre undersøking, og korleis undersøkinga skal gjennomførast.

Dersom det er «rimelig grunn til å anta» at det ligg føre forhold som kan gje grunnlag for tiltak etter kapittel fire i barnevernlova, skal barneverntenesta undersøkje forholdet. Omgrepet «rimelig grunn til å anta» er svært skjønnsprega. Formålet med formuleringa er at barnevernet skal kunne kome inn på eit så tidleg tidspunkt som mogleg. Vilkåret må ein sjå i samanheng med det kapitlet seier om andre vilkår for inngrep. Barneverntenesta skal såleis setje i gang ei gransking når det er rimeleg grunn til å tru at eit barn på grunn av forhold i heimen eller av andre grunnar har særleg behov for hjelpetiltak, når det er alvorlege manglar med den daglege omsorga eller når eit barn blir mishandla osv.

3.4.2 Hjelpetiltak – barnevernlova § 4-4

Ut frå prinsippet om at barn skal vekse opp hos dei biologiske foreldra sine, er det i lova presisert at hjelpetiltak alltid skal vurderast før meir omfattande tiltak blir sette i gang.

Etter barnevernlova § 4-4 andre ledd skal barneverntenesta når barnet på grunn av forholda i heimen eller av andre grunnar har særleg behov for hjelp, setje i verk hjelpetiltak for barnet og familien. Kravet om at barnet må ha eit særleg behov for hjelp, inneber at hjelpebehovet er større enn det som er vanleg for dei fleste andre barn. Nokre veikskapar eller manglar ved forholda i heimen er ikkje i seg sjølv nok for å setje i verk tiltak etter § 4-4. Årsaka til at barnet har særlege behov for hjelp, kan vere forholda i heimen, til dømes sosiale problem eller bustadforhold. Behova hos barnet må ein vurdere konkret i det enkelte tilfellet.

Sjølv om utgangspunktet i barnevernlova er at barn skal vekse opp hos sine biologiske foreldre, og at hjelp primært skal gjevast i heimen, kan barneverntenesta som eit frivillig hjelpetiltak plassere barnet utanfor heimen. Vilkåret for plassering utanfor heimen etter § 4-4 femte ledd er at barnet har eit «særleg behov» for hjelp, og at dette ikkje kan løysast ved andre hjelpetiltak. Regelen tek sikte på formidling av heiltidsplasseringar for kortare tid.

Hovudregelen er at hjelpetiltak etter § 4-4 skal vere frivillige. Fylkesnemnda kan likevel avgjere at tilsyn i heimen, barnehageplass eller andre eigna tiltak for barnet skal setjast i verk ved pålegg til foreldra. Dette inneber at foreldra ikkje kan setje seg imot tiltaket. I tillegg til at barnet må ha eit særleg behov for hjelp, er det eit vilkår at ein må sjå det som nødvendig med pålegg for å kunne setje i verk tiltaket. Når det gjeld pålegg om tilsyn i heimen, ser ein på dette som eit så vidt inngripande tiltak at det også er eit vilkår at det ligg føre ein situasjon med omsorgssvikt, jf. § 4-12. Pålegg om hjelpetiltak er særleg aktuelt der det ikkje er mogleg å oppnå tilfredsstillande samarbeid med foreldra.

Under behandlinga av førre stortingsmelding om barne- og ungdomsvernet bad familie-, kultur- og administrasjonskomiteen departementet om å følgje nøye opp utsiktene for dei over 18 år til å halde fram med barneverntiltak. Barnevernlova blei endra i 1998 slik at tiltak som er sette i verk før barnet har fylt 18 år, med samtykke frå barnet kan haldast oppe eller skiftast ut med andre tiltak etter barnevernlova fram til barnet fyller 23 år.

3.4.3 Flytteforbod – barnevernlova § 4-8 første ledd

Når eit barn er plassert utanfor heimen, anten av foreldra sjølve eller etter at det er gjort vedtak om frivillig plassering etter § 4-4 femte ledd, er utgangspunktet at foreldra når som helst kan flytte barnet heim til seg eller til ein annan stad. § 4-8 som er eit viktig unntak frå denne regelen, gjev fylkesnemnda høve til å vedta at barnet for ei tid på opptil tre månader ikkje skal flytte. Fylkesnemnda kan berre gjere eit slikt vedtak dersom det ikkje er rimeleg grunn for flyttinga, eller dersom flyttinga kan vere til skade for barnet. Formålet med flytteforbodet er å gje barneverntenesta tid til anten å leggje forholda til rette slik at (tilbake)flyttinga fører med seg minst mogleg ulempe for barnet, eller eventuelt til å fremje sak for fylkesnemnda om overtaking av omsorg.

3.4.4 Medisinsk undersøking og behandling – barnevernlova § 4-10

Etter § 4-10 kan fylkesnemnda mot foreldra sin vilje vedta at barnet med hjelp frå barneverntenesta skal undersøkjast av lege eller sendast til sjukehus for å bli undersøkt. Fylkesnemnda kan også vedta at barnet skal få behandling i samsvar med tilvising frå lege. Eit slik vedtak kan gjerast når det er grunn til å tru at barn lid av ein livstrugande eller annan alvorleg sjukdom eller skade, og dersom foreldra ikkje sørgjer for at barnet kjem til undersøking eller behandling.

3.4.5 Behandling av barn som har særlege behandlings- og opplæringsbehov – barnevernlova § 4-11

I dei tilfella der foreldra ikkje sørgjer for at eit funksjonshemma eller spesielt hjelpetrengjande barn får dekt særlege behov for behandling eller opplæring, kan fylkesnemnda gjere vedtak om at barnet skal få behandling eller opplæring med hjelp frå barneverntenesta.

Regelen er aktuell å bruke i dei tilfella der foreldra anten ikkje evnar å ta vare på behandlings- eller opplæringsbehovet hos barnet, der dei til dømes har eit grunnsyn som hindrar dei i å ta nok ansvar eller der dei manglar tillit til behandlingsapparatet. I forarbeida til lova er det presisert at «spesielt hjelpetrengjande» omfattar barn med spesielle psykiske problem. § 4-11 omfattar både tilfelle der det kan vere nødvendig å plassere barnet i spesialinstitusjon og der det greier seg med poliklinisk eller anna form for dagbehandling.

3.4.6 Omsorgsovertaking – barnevernlova §§ 4-12 og 4-8 andre og tredje ledd

Barnevernlova § 4-12 regulerer vilkåra for når fylkesnemnda kan overta omsorga for eit barn. Etter bokstav a) i regelen kan det gjerast vedtak om omsorgsovertaking i dei tilfella der det er «alvorlige mangler ved den daglige omsorgen eller den personlige kontakten og tryggheten» som barnet treng etter sin alder og si utvikling. I samsvar med forarbeida (Ot. prp. nr. 44 1991–92) må situasjonen vere vurdert som klart uhaldbar – ikkje alle slags avvik frå det ein kan kalle vanlege normer eller situasjonar, er god nok grunn til å ta over omsorga. I samband med uttrykka personleg kontakt og tryggleik nemner forarbeida forhold som kjenslemessig avvising av barnet eller ein situasjon der foreldra faktisk er ute av stand til å dekkje kontaktbehovet hos barnet. Bokstav a) dekkjer også tilfelle der tvang eller vald i heimen skaper fysisk eller psykisk utryggleik.

Etter § 4-12 bokstav b) kan det gjerast vedtak om omsorgsovertaking når foreldra ikkje «sørger for at et sykt, funksjonshemmet eller spesielt hjelpetrengende barn får dekket sine særlige behov for behandling eller opplæring». Det forholdet at eit barn på grunn av sjukdom eller funksjonshemming har eit særleg omsorgsbehov, er i seg sjølv ikkje grunnlag for omsorgsovertaking. Men det at foreldre ikkje sørgjer for eller ikkje gjer sitt til at barnet får nødvendig behandling eller opplæring, kan føre til vedtak om omsorgsovertaking.

§ 4-12 bokstav c) blir å bruke når foreldra gjer seg skyldige i «barnemishandling» eller «andre alvorlige overgrep» i heimen. I desse tilfella vil normalt også vilkåra etter bokstavane a) eller b) vere til stades, men fordi mishandling av barn er sett på som såpass alvorleg, er det spesielt nemnt i lovteksten.

Etter bokstav d) i § 4-12 kan omsorgsovertaking skje dersom det er «overveiende sannsynlig at barnets helse eller utvikling kan bli alvorlig skadd» fordi foreldra er ute av stand til å ta nok ansvar for barnet. Dette alternativet skil seg ut frå dei som er nemnde ovanfor, fordi omsorga kan overtakast sjølv om det ikkje ligg føre aktuell omsorgssvikt. Vilkåret er at det er all grunn til å tru at barnet vil bli alvorleg skadd på sikt om vedtak ikkje blir gjort og gjennomført straks.

I tillegg til dei nemnde vilkåra kan vedtak om omsorgsovertaking berre gjerast dersom dette er nødvendig ut frå den aktuelle situasjonen barnet er i på det tidspunktet då vedtaket blir gjort. Det forholdet at barnet har vore i ein krisesituasjon der det har vore utsett for omsorgssvikt eller mishandling, er dermed ikkje grunn nok til omsorgsovertaking dersom det blir vurdert som lite sannsynleg at omsorgssvikten eller mishandlinga vil gjenta seg. Vedtak om omsorgsovertaking kan heller ikkje gjerast dersom ein kan skape tilfredsstillande vilkår for barnet gjennom mindre inngripande tiltak som til dømes hjelpetiltak i § 4-4 eller dei meir avgrensa tvangstiltaka for sjuke og funksjonshemma barn med meir som er omtalte i §§ 4-10 og 4-11. Ein må her gå til ei konkret vurdering av situasjonen. Hjelpetiltak må vere vurderte, men dei må ikkje vere prøvde. Situasjonen kan bli vurdert som så alvorleg at det er heilt openbert at hjelpetiltak ikkje vil føre fram, men hjelpetiltaka må vere vurderte og ikkje funne gode nok for å sikre barnet ein tilfredsstillande situasjon.

Det kan også gjerast vedtak om omsorgsovertaking etter § 4-8 andre og tredje ledd der barnet alt bur utanfor heimen. Vedtak om omsorgsovertaking etter andre ledd kan gjerast dersom det er svært sannsynleg at flyttinga heim vil føre til ein omsorgssituasjon eller risiko for barnet som nemnt i § 4-12 første ledd. Eit vedtak om omsorgsovertaking kan også gjerast for eit nyfødt barn, jf. § 4-8 andre ledd andre setninga. Før det blir gjort vedtak etter § 4-8 andre ledd, skal ein også i desse tilfella vurdere om ein kan setje i verk mildare og mindre inngripande tiltak.

Ut frå barnevernlova § 4-8 tredje ledd kan det også gjerast vedtak om omsorgsovertaking sjølv om vilkåra i § 4-12 ikkje er til stades. Regelen kan nyttast der barnet har fått så nær tilknyting til menneske og miljø der det bur, at ein etter ei samla vurdering må rekne med at flyttinga kan føre til alvorlege problem for barnet. I desse tilfella blir det stilt krav om at barnet må ha budd utanfor heimen i meir enn to år.

Når det er gjort vedtak om omsorgsovertaking, skal barnet anten plasserast i fosterheim, jf. barnevernlova § 4-22, i institusjon som er med i fylkeskommuneplanen etter §5-1 jf. § 5-2, eller i opplærings- eller behandlingsinstitusjon når dette er nødvendig fordi barnet er funksjonshemma. Fosterheimar og institusjonar er nærmare omtalte i kapittel 9.5 og 9.7.

3.4.7 Fråtaking av foreldreansvaret. Samtykke til adopsjon – barnevernlova § 4-20

For å kunne gjere vedtak om fråtaking av foreldreansvaret blir det stilt krav om at det er gjort vedtak om omsorgsovertaking av barnet. Noko vilkår utover det stiller ikkje lova, men omsynet til det beste for barnet, jf. barnevernlova § 4-1, inneber at det berre kan gjerast vedtak om fråtaking av foreldreansvaret dersom dette er betre for barnet enn om det berre blir gjort vedtak om omsorgsovertaking. Prinsippet om det mildaste inngrepet inneber vidare at det berre kan gjerast vedtak om fråtaking av foreldreansvaret dersom dette er nødvendig ut frå den situasjonen barnet er i.

Der det er gjort vedtak om fråtaking av foreldreansvaret, kan fylkesnemnda gje samtykke til adopsjon i staden for foreldra. Vilkåret for å gje samtykke er at det må reknast som sannsynleg at foreldra varig ikkje vil kunne gje barnet forsvarleg omsorg, eller at barnet har fått slik tilknyting til menneske og miljø der det er, at det etter ei samla vurdering kan føre til alvorlege problem for barnet å bli flytt. Vidare blir det stilt krav om at ein adopsjon vil vere til beste for barnet, at adoptivsøkjarane har vore fosterforeldre for barnet, og at dei har vist seg skikka til å kunne oppdra barnet som sitt eige.

3.4.8 Tvangstiltak overfor barn med alvorlege åtferdsvanskar – barnevernlova § 4-24 og § 4-26

Når det gjeld tiltak overfor barn med alvorlege åtferdsvanskar, er det åtferda hos barnet eller den unge sjølv som gjev grunnlag for tiltaket. Foreldra blir i desse sakene ikkje fråtekne omsorgsretten til barna. Etter § 4-24 kan eit barn med alvorlege åtferdsvanskar plasserast i ein institusjon for kortvarig observasjon, undersøking og behandling og for langvarig behandling. Den alvorlege åtferda må ha kome til uttrykk gjennom alvorleg eller vedvarande kriminalitet, vedvarande misbruk av rusmiddel, eller på annan måte. Ut frå forarbeida (Ot. prp. nr. 44 1991-92) meiner ein med «alvorlig kriminalitet» i første rekkje alvorlege valds- eller seksualbrotsverk. Ved «gjentatt kriminalitet» er det mellom anna tenkt på ein serie av tjuveri eller hærverk. Når det gjeld misbruk av rusmiddel, ligg det i omgrepet «vedvarande» at misbruket er omfattande både i omfang og tid. Kriteriet «på annen måte» er omtalt i forarbeida som «annen form for utpreget normløs atferd». Forutan kriminalitet og rusmiddelmisbruk går det fram at «på annen måte» omfattar «prostitusjon og manglende tilknytning til normalt livsmønster for barn i tilsvarende aldersgruppe, slik man kjenner de såkalte gatebarna». Dette alternativet er meint å fange opp dei meir samansette problema, som også vil kunne ha i seg element av kriminalitet og rusmisbruk utan at kriteria i lova på desse punkta isolert sett er oppfylte.

Barnevernlova § 4-24 gjev høve til å tvangsplassere eit barn i institusjon både for kortvarig og langvarig behandling. Ei kortvarig plassering vil normalt ha som formål å avklare det vidare hjelpebehovet. Ved ei langsiktig plassering blir det i tillegg til vilkåra i første ledd, lagt vekt på at barnet truleg vil ha behov for meir «langsiktig behandling». Åtferdstiltaka kan nyttast der barnet alt er under omsorg av barneverntenesta. Vedtak om bruk av åtferdstiltak kan vidare gjerast samstundes med vedtak om omsorgsovertaking. I desse tilfella må både vilkåra i §§ 4-12 eller 4-8 om omsorgsovertaking og vilkåra i § 4-24 eller § 4-26 vere oppfylte.

Fordi det ikkje skal gjerast vedtak som er meir inngripande enn nødvendig, stiller § 4-25 første ledd som krav at barneverntenesta skal vurdere om det i staden for tiltak etter § 4-24 bør setjast i verk hjelpetiltak etter § 4-4. Vidare bør barneverntenesta prøve å finne grunnlag for å samarbeide om plassering etter § 4-26.

Vedtak etter § 4-24 kan berre gjerast av fylkesnemnda. Lova opnar likevel i § 4-26 for at eit barn med alvorlege åtferdsproblem kan takast inn i institusjon som fell inn under § 4-24 første og andre ledd på grunnlag av samtykke frå barnet og eventuelt dei som har foreldreansvar for barnet. Er barnet fylt 15 år, er det nok med samtykke frå barnet.

3.4.9 Kortsiktige og førebelse vedtak i akuttsituasjonar – barnevernlova § 4-6, § 4-9 og § 4-25

Etter barnevernlova § 4-6 første ledd skal barneverntenesta setje i verk dei hjelpetiltaka som omgåande er nødvendige når eit barn er utan omsorg fordi foreldra er sjuke eller barnet er utan omsorg av andre grunnar. Regelen tek først og fremst sikte på dei situasjonane der det reint faktisk ikkje er nokon som tek seg av barnet, som til dømes når foreldra har blitt borte frå heimen eller når foreldra er ute av stand til å ta seg av barnet på grunn av sjukdom eller rusmiddelmisbruk. Dersom barnet blir teke forsvarleg hand om av andre enn foreldra, kan ein ikkje seie at barnet er utan omsorg, og regelen vil derfor ikkje bli teken i bruk i slike tilfelle. Tiltak etter § 4-6 første ledd kan berre setjast i verk dersom foreldra ikkje set seg imot tiltaket, og tiltaket kan heller ikkje førast vidare mot foreldra sin vilje.

I dei tilfella der det er fare for at eit barn blir sterkt skadelidande ved å bli verande i heimen, kan leiaren i barnevernadministrasjon eller påtalemakta, utan samtykke frå foreldre, omgåande gjere mellombels vedtak om å plassere barnet utanfor heimen, jf. § 4-6 andre ledd.

Når det er gjort vedtak om plassering utanfor heimen ut frå § 4-6 andre ledd, kan det også gjerast mellombels vedtak om samvær mellom barnet og foreldra, og om nødvendig om at foreldra ikkje skal få vite kvar barnet er plassert. Det er omsynet til det beste for barnet som skal vere avgjerande for reguleringa av samvær mellom barnet og foreldra etter at det er gjort akuttvedtak om plassering, jf. § 4-1.

I enkelte tilfelle kan det vere behov for å gripe inn med akuttvedtak for å hindre at foreldre som ikkje er i stand til å ta seg av omsorga, tek eit nyfødt barn med seg heim frå sjukehuset etter fødselen. I slike tilfelle gjev lova heimel for å gjere førebels vedtak om omsorgsovertaking. Vilkåra i § 4-8 andre ledd andre punktum og § 4-9 første ledd må vere til stades. Det må såleis vere svært sannsynleg at flyttinga til foreldra vil føre til ein situasjon eller risiko for barnet som nemnt i § 4-12 første ledd, og at dei interessene regelen skal sikre, kan bli sterkt skadelidande om vedtaket ikkje blir gjort og gjennomført straks. Når det er gjort førebels vedtak om omsorgsovertaking for eit nyfødt barn, kan det også gjerast førebels vedtak om samvær og sperra adresse, jf. § 4-19 andre ledd.

Etter § 4-25 andre ledd andre punktum kan det utan samtykke gjerast mellombels vedtak om plassering og tilbakehald i institusjon av barn med alvorlege åtferdsvanskar. Vilkåret for å gjere eit mellombels vedtak etter denne regelen er at vilkåra i § 4-24 første ledd er til stades, og at det er fare for at barnet kan bli sterkt skadelidande om vedtaket ikkje blir gjort og gjennomført straks, jf. § 4-6 andre ledd som gjeld tilsvarande. Dersom risikoen for barnet kan reduserast til eit akseptabelt nivå ved at det blir sett inn frivillige hjelpetiltak, anten i heimemiljøet til barnet eller ved frivillig institusjonsplassering, vil vilkåra for å gjere tvangsvedtak med heimel i § 4-25 ikkje vere til stades. Det er altså ikkje nok for å gjere mellombels vedtak for barn med åtferdsvanskar at vilkåra i § 4-24 er til stades. Det må liggje føre eit akutt behov for plasseringa som ein ikkje kan dekkje ved mindre inngripande tiltak medan ein ventar på ordinær behandling.

3.4.10 Samvær – barnevernlova § 4-19

Utgangspunktet er at barn og foreldre har rett til samvær med kvarandre når barnet bur utanfor heimen som følgje av vedtak etter barnevernlova. Dette gjeld uavhengig av om barnet er plassert som eit frivillig hjelpetiltak etter § 4-4 femte ledd, etter vedtak om særtiltak for barn og unge §§ 4-24 og 4-26 eller etter omsorgsovertaking etter § 4-12. Retten til samvær gjeld både barnet sin rett til å besøkje foreldra og foreldra sin rett til å besøkje barnet.

Berre når det er gjort vedtak om omsorgsovertaking, kan retten barnet og foreldra har til samvær, regulerast. Ved omsorgsovertaking skal fylkesnemnda ta stilling til spørsmålet om samvær mellom foreldre og barn. Nemnda kan her av omsynet til barnet avgrense samværet eller slå fast at det ikkje skal vere samvær. Nemnda kan også bestemme at foreldra ikkje skal ha rett til å vite kvar barnet er.

Sjølv om det berre er foreldra som har rett til samvær, kan nemnda avgjere at andre enn foreldra skal ha samvær med barnet. Etter denne avgjerda vil nære slektningar, til dømes besteforeldre eller andre som barnet har nær tilknyting til, kunne få samværsrett.

Nemnda kan overlate til barneverntenesta i samarbeid med foreldre og fosterforeldre å fastsetje nærmare tid og stad for samværet. Det går likevel klart fram av forarbeida at § 4-19 heller ikkje er til hinder for at samværet blir praktisert i større omfang eller meir fleksibelt enn det som er fastsett i fylkesnemnda sitt vedtak. Det er vidare heller ikkje noko i vegen for at barneverntenesta gjennomfører samvær mellom barnet og andre enn foreldra, sjølv om slikt samvær ikkje er fastsett av nemnda. Føresetnadene for slike utvidingar av samværet er at dei ikkje er i strid med eller bryt premissane som er lagde til grunn i vedtaket. Barneverntenesta kan såleis ikkje bestemme samvær som strider mot det fylkesnemnda har vedteke eller sett som vilkår.

Det er ingen heimel i lova for at barneverntenesta kan gjere mellombels vedtak om samvær etter at det er gjort vedtak om omsorgsovertaking. Dersom barnet er i ein reell faresituasjon når det er saman med foreldra – til dømes der det er tale om mishandling av barnet – vil barneverntenesta i slike alvorlege tilfelle kunne nekte foreldra samvær ved å vise til eit nødrettsgrunnlag. (Samvær mellom foreldre og barn etter barnelova, ved samlivsbrot, blir nærmare omtalt i kapittel 9.6.1.)

Plassering på sperra eller skjult adresse skal berre skje i spesielle tilfelle og blir til dømes nytta der det at foreldra har kjennskap til plasseringsstaden, kan innebere ein tryggingsrisiko for barnet eller dei som tek seg av omsorga. Det kan til dømes dreie seg om fare for kidnapping av barnet eller trakassering av fosterforeldre eller institusjonstilsette. Regelen om plassering på skjult adresse er vidare blitt nytta der ein tek sikte på anonym adopsjon. Plassering på skjult adresse er ikkje til hinder for samvær. I slike tilfelle kan samværet gjennomførast på nøytral stad.

3.4.11 Oppheving av vedtak om omsorgs­overtaking – barnevernlova § 4-21

Det følgjer av § 4-21 at fylkesnemnda skal oppheve eit vedtak om omsorgsovertaking når foreldra kan gje barnet forsvarleg omsorg. Regelen må ein sjå i samanheng med barnevernlova § 4-16 om at barneverntenesta er pålagd å følgje utviklinga hos barnet og foreldra nøye og under dette heile tida vurdere om vilkåra for å halde oppe omsorga er til stades, eller om barnet skal førast tilbake til foreldra. Tilbakeføringsregelen må ein også sjå i samanheng med § 4-15 tredje ledd om at barneverntenesta er pålagd å arbeide ut planar for omsorgssituasjonen til barnet etter at det er gjort vedtak om omsorgsovertaking.

Ved vurderinga av tilbakeføringsspørsmålet må ein gjere ei heilskapleg og samla vurdering av den aktuelle situasjonen for både foreldra og barnet. Den situasjonen som i si tid gjorde det nødvendig med omsorgsovertakinga, må altså ha endra seg. Sjølv om grunnvilkåret om at foreldra kan gje barnet forsvarleg omsorg, er til stades, kan omsorga ikkje opphevast dersom barnet har fått ei slik tilknyting til menneske og miljø der det er, at det etter ei samla vurdering kan føre til problem for barnet dersom det blir flytt. Dette må vurderast konkret. At det i ein overgangsperiode vil oppstå problem, er ikkje avgjerande. Kor store og eventuelt langvarige skadeverknader ei eventuell tilbakeføring vil ha for barnet, vil avhenge av fleire og samansette forhold. Mellom anna vil det ha noko å seie kor lenge barnet har vore plassert utanfor heimen, kor hyppig kontakt det har hatt med foreldra, i kva grad barnet har spesielle behov som gjer det særleg sårbart for miljøendringar og om foreldra har evne til å møte eventuelle problem i samband med tilbakeføringa. Dess større skadeverknader eller problem ei tilbakeføring vil påføre barnet, dess større krav må det stillast til omsorgsevna hos foreldra.

Før vedtak om oppheving av omsorgsovertakinga blir gjort, skal fosterforeldra til barnet få rett til å uttale seg. Fosterforeldra er ikkje part i saka, men det er ein føresetnad i forarbeida at barneverntenesta skal hente inn fråsegn frå dei som ledd i saksførebuinga til fylkesnemnda. Ved langvarige plasseringar bør ein også vurdere om fosterforeldra skal førast som vitne i fylkesnemndsaka.

Etter barnevernlova § 6-3 skal barn informerast og takast med på råd når deira utvikling og modningsnivå og sjølve innhaldet i saka tilseier det. Barn som er fylt 12 år, skal alltid få seie si meining før det blir gjort vedtak om flytting, og ein skal leggje vekt på kva barnet meiner. Barn som er fylt 15 år, er sjølve part i saka. Det har kome framlegg om å setje ned aldersgrensa i § 6-3 frå 12 til 7 år. For nærmare omtale sjå 6.3.2.

Etter § 4-21 andre ledd kan verken den private parten eller barneverntenesta krevje at sak om oppheving av vedtak om omsorgsovertaking skal behandlast av fylkesnemnda. Dette gjeld dersom saka har vore behandla av fylkesnemnda eller domstolane dei siste tolv månedene. Fylkesnemnda kan med heimel i denne regelen avvise saka, men nemnda kan også velje å behandle saka sjølv om det ikkje er gått tolv månader. Det siste kan vere aktuelt der fylkesnemnda finn at det ligg føre nye opplysningar som tilseier ny behandling.