4 Sámi kultuvra ja giella
Ráđđehusa oppalaš giella- ja kulturpolitihkka lea čilgejuvvon St.dieđ.nr.nr. 48 (2002–2003) Kulturpolitikk frem mot 2014 ( Kulturpolitihkka 2014 rádjái ). Dieđáhussii lea boahttevaš 10 jagi giella- ja kulturpolitihkka čohkkejuvvon, maiddái sámi kultur- ja giellapolitihkka. Čujuhuvvo maiddái Globaliserendieđáhusa 7. kap:ii (St.dieđ. nr. 19 (2002–2003) En verden av muligheter – globaliserings tidsalder og dens utfordringer ( Máilmmi vejolašvuođat – globaliserenáigi ja dan hástalusat ).
4.1 Ovttasbargu Sámedikkiin
Kultur- ja girkodepartementa ja Sámediggi leat doallagoahtán čoahkkimiid hálddahusdásis guovtte gearddi jagis vai buorre gulahallan nannejuvvošii.
Kultur- ja girkodepartementa sirddii 2002:s máŋgga kulturásahusa ja doaimma hálddašeami Sámediggái, earet eará Sámi spesialbibliotehka, johtti girjerájusbálvalusa, sámi dáiddastipeandda, sámi dáiddaásahusaid čájáhusdoarjaga, báikenammanevvohaga ja sámi giellalága čađaheami, sámi museaid, sámi arkiivva, sámi musihkkafestiválaid ja Beaivváš Sámi Teáhtera. Sámediggi hálddaša dál rámmajuolludeami ja lea Sámedikki ovddasvástádus vuoruhit kultuvradoaimmaid ollislaš bušeahttarámma siskkobealde.
4.2 Sámegiella
4.2.1 Sámeláhka
Ot.prp. nr. 114 (2001–2002) Láhka rievdadusaid birra lágas geassemánu 12.b. 1987 nr. 56 Sámedikki ja eará sámi riektediliid birra (Sámi giellabarggu ođđasis organiseren) meannudettiin guorrasii Stuoradiggi evttohussii ahte váldit gáibádusa bisuhit sámi giellaráđi eret sámelágas ja sirdit sámi giellagažaldatovddasvástádusa Sámediggái. Láhkarievdadus fápmuduvvui ođđajagimánu 2.b. 2003:s. Láhkii ráhkaduvvojedje maiddái ođđa njuolggadusat mat álge gustot ođđajagimánu 7.b. 2003 rájes. Láhkarievdadus ja njuolggadusat sámegillii leat biddjon Odinii.
Sámegiella ja dárogiella leat ovttadássásaš gielat, vrd. sámelága 3. kap. Sámegiela hálddašanguovllu siskkobealde (Gáivuona ja Guovdageainnu suohkanat, Kárášjoga, Unjárgga, Porsáŋggu ja Deanu gielddat) leat sámegiella ja dárogiella ovttadássásaš gielat. Divttasvuona gielda lea ohcan sámi hálddasašguovllu gieldan. Sámediggi gieđahalai ášši 2002:s ja lea dorjon gieldda ohcama beassat sámi hálddašanguovllu oassin. Ráđđehus áigu čuovvolit mearrádusa 2003/2004:s.
Sámediggi lea dáhtton Kultur- ja girkodepartementta evalueret sámelága giellanjuolggadusaid. Departementa lea álggahan ságastallamiid Sámedikkiin vejolaš giellanjuolggadusevaluerema birra.
4.2.2 Suohkannamat máŋgga gillii
Ráđđehusa ulbmil lea čalmmustahttit sámi kultuvrra, historjjá ja giela, vrd St.dieđ. nr. 33 (2001–2002). Danne galgá Finnmárkku fylkkanamma čállojuvvot guovtti gillii (dárogillii ja sámegillii), guovvamánu 1.b. 2004 rájes, vrd Ot.prp. nr. 111 (2001–2002). Dalle galgá maiddái Porsáŋggu gielddas leat gielddanamma golmmá gillii (dárogillii, sámegillii ja kveanagillii/suomagillii). Namat leat ovttaárvosaččat ja galget adnot dan gillii mii guđege oktavuođas geavahuvvo. Almmolaš galbbain ja almmolaš mearkkain galget buot nammahámit čállojuvvot. Ráđđehus eaktuda ahte suohkanat ja fylkkagielddat ieža vuolggahit dákkár mearrádusaid. Tromssa fylkkadiggi lea ohcan Tromssa fylkii guovttegielat nama.
4.2.3 Báikenammaláhka
Kultur- ja girkodepartementa diehtá Sámedikki mearkkašumiid báikenammalága evaluerema hárrái (kap. 3.5.2). Departementa bargá dál odeldiggeproposišuvnnain mas leat rievdadusevttohusat dan láhkii.
4.2.4 Sámegiella ja IT
Sámediggi, Gielda- ja guovludepartementa ja Ealáhus- ja gávpedepartementa ovttasbarget sihkkarastit ahte sámegiella galgá sáhttit adnot dihtoroktavuođain 1 . Ealáhus- ja gávpedepartementa doarju maiddái eSápmi-plána ráđđehusa strategiijja elektrovnnalaš sisdoalu čuovvoleami olis. Dán čuovvoleami oktavuođas lea ráđđehus mearridan ahte stáhtalaš etáhtat galget árvvoštallat iežaset dárbbu sámegiela hárrái. Dihtorprográmmaid/dihtorvuođuid ođastettiin lea etáhtaid sámegiela heiveheapmi lunddolaš.
Movttiidahttimin dása lea Gielda-ja guovludepartementa ásahan gelbbolašvuođabása ja sierra sámegiela ja IT-neahttabáikki samIT. Gelbbolašvuođabása lea doaibman 2003 čavčča rájes ja dan jođiha Norsk Standard.
Norga, Ruoŧŧa ja Suopma dorjot oktasaččat sámegiela dihtorstandariserema barggu. Suoma, Norgga ja Ruoŧa sámeministarat ja sámediggepresidenttat leat ávžžuhan dihtorindustriijja ráhkadit sámegielčovdosiid iežaset buktagiidda nu jođánit go vejolaš. Davviriikkalaš sámi gažaldagaid ámmátolmmáiorgána vuollásaš bargojoavku galgá ovttastahttit dáid doaimmaid.
Gielda- ja guovlodepartementtas mii lea sámi áššiid ovttastahttindepartementa, boahtá ain leat sámegiella ja IT deaŧalaš áŋgiruššansuorgin. Dát mearkkaša ee. ahte joatkit ovttasbarggu Sámedikkiin ja Gávpe- ja ealáhusdepartementtain Sámedikki eSápmi-plána ja eará IT-gažaldagaid hárrái, SamIT (sámegiela ja IT gelbbolašvuođabása) viidáset ovdánahttimiin ja doaimmahemiin, joatkit ovttasbarggu davviriikkalaš dásis ja vejolaš ekonomalaš doarjumiin prošeavttaid mat váikkuhivčče dasa ahte sámegiella šaddá doaibmi geavahangiellan maiddái IT-oktavuođain.
Oassin barggus čalmmustahttit sámegiela almmolaš oktavuođain, rabai Gielda- ja guovludepartementa guovvamánu 6.b. 2003:s sámegielsiidduid ODIN:is, ráđđehusa interneahtta diehtojuohkinkanalas. Siiddut galget leat njunuš diehtojuohkinkanálan sámegillii, stuoradiggedieđáhusaid, proposišuvnnaid, lágaid, njuolggadusaid ja eará sámegieldokumenttaid várás maid ráđđehus ja departementtat almmuhit.
4.3 Sámi kulturvisttit
2002’ reviderejuvvon bušeahta oktavuođas juolluduvvui Árran julevsámi guovddážii Divttasvuonas nuppi huksenoasi duohtandahkamii 5 mill. kr, ee. Gielddakomitea mearkkašumiid čađahettiin 2 . Viiddideapmi válbmanii 2003 čavčča.
Kultur- ja girkodepartementta investerenplána mielde 2004–2007 (vrd St.prp. nr. 1 (2003–2004)), lea Ája sámi guovddážii Gáivuonas biddjon oppalaš doarjja 29 mill. kr., ja vuosttaš doarjjaoassi lea plánejuvvon juolluduvvot 2006:s (10 mill. kr). Sámi dáiddamuseii lea 2006:s biddjon 1 mill. kr. plánendoarjjan ja 10 mill. kr. 2007:s. Eaktuduvvo ahte dáiddamusea šaddá ossodahkan Sámi Vuorkádavviriid museas. Doarjjarámma 30 mill. kr. lea gaskaboddosaš meroštallan. Loahpalaš rámma mearriduvvo maŋŋel go prográmmeren ja ovdaprošeakta leat čađahuvvon.
4.4 Sámi media
St.dieđáhusas nr. 33 (2001–2002) Lassidieđáhus St.dieđáhussii nr. 55 (2000–2001) Sámepolitihka birra, evttohuvvui ee. muddet sámi aviissaid doarjjameriid sámegiel aviissaide buorrin, ja maiddái árvvoštallat sirdit preassadoarjaga hálddašeami Sámediggái. Stuoradiggi doarjjui evttohusa rievdadit doarjjameriid, muhto eaktudii ahte sámegielaviissaid nannen ii galgga «ruhtaduvvot dárogiel sámi aviissaid doarjjaunnidemiid bokte». Stuoradiggi lei maiddái mielas árvvoštallat sirdit ortnega hálddašanovddasvástádusa Sámediggái dainna eavttuin ahte «doarjjahálddašeamis lea dárbbašlaš gaska ja sorjjasmeahttunvuohta sámi politihkalaš eiseváldiid ja sámi preassa gaskka», vrd Evtt.S.nr. 110 2002–2003. Stuoradikki meannudeamu vuođul sádde Kultur- ja girkodepartementa njuolggadusrievdadan-evttohusa sámi aviissaid doarjagiid birra gulaskuddamii. Dasa lassin váldá departementa oktavuođa Sámedikkiin digáštallat ortnega hálddašanovddasvástádusa vejolaš sirdima. Dát bargu lea álggahuvvome.
Sámediggi ja gielddakomitea eanetlohku lea rávven álggahit doaimmaid maiguin nannešii julevsámi aviisafálaldaga. 3 Kultur- ja girkodepartementta doarjjaortnet sámi aviissaid várás movttiidahttá geavahit sámegiela dakko bokte ahte doarjja addo dárogillii ja sámegillii buvttaduvvon siidologu ovddas mas mearri lea eambbo sámegielsiidduid ovddas. Stáhta mediahálddahus lea 2003:s gieđahallan báikkálaš aviissa Nordsaltena ohcamuša, mii lea aviisa mas leat julevsámegiel ságat. Gielda- ja guovlodepartementa juolludii 2003:s doarjaga NordSalten aviisii. Muđui lea Min Áiggi aviisa vuođđudan julevsámegiel fálaldaga. Aviisa oaččui 3,6 mill kr sámi aviissaid doarjjaortnega bokte 2002:s.
Oppalaš prinsihppan ferte deattuhit ahte giela ferte atnit jus dan galgá seailluhit. Dát mearkkaša ahte ee. stuoraservodat ferte gierdat gullat sámegiela maiddái eará arenain go duššefal sápmelaččaid arenain, omd riikka áibmomediain ja buohtalas teakstan iešguđet almmolaš dokumenttain, (vrd. St meld. nr. 48 (2002–2003) Kulturpolitikk frem mot 2014, ( Kulturpolitihkka 2014 rádjái) kap. 12.11). Čujuhuvvo muđui Ovttasbargoráđđehusa sámepolitihkalaš vuđđui (St.dieđ.nr. 33 (2001–2002) 2. kap.) mas celko ahte Ráđđehus dáhttu láhčit dili lasi sámegielgeavaheapmái almmolaš oktavuođain.
4.5 Sámi valáštallan
Sámedikki jahkedieđáhusas dovddahuvvo vuordámuš oažžut doarjaga spealloruđain maiddái sámi valáštallamii. Norgga Sámi Valáštallanlihttu (SVL-N) lea Kultur- ja girkodepartementtas ohcan spealloruđain doaibmadoarjaga guovddášorganisašuvdnasis. Departementta árvvoštallama mielde eai leat SVL-N’ doaimmat dakkárat mat iešalddiset dohkkehuvvojit oažžut doarjaga doaimmahit organisašuvnna. Kultur- ja girkodepartementa lea danne geassemánu 10.b. 2003’ reivvestis SVL-N:ii ávžžuhan organisašuvnna ságastallagoahtit Norgga Valáštallanlihtuin ja Olympialaš Komiteain dainna jurdagiin ahte ovttasbargat ja koordineret doaimmaid. Dákkár ovttasbargu eaktuduvvo jus SVL-N galgá sáhttit oažžut spealloruđaid guovddášorganisašuvdnii.
Sámi valáštallamis lea dattege vejolašvuohta ohcat spealloruđain dárbbašlaš infrastruktuvrra ásaheapmái dálá rusttetdoarjjaortnegiid vuođul. Dasa lassin sáhttet sámi valáštallansearvvit ohcat ruđaid báikkálaš servviid doarjjaortnegiid bokte.
4.6 Guottut ja diehtojuohkin
Čujuhit S. nr. 110 (2002–2003) kap. 9.2. Lávdegotti eanetlohku atná deaŧalažžan álggahit guoddo- ja diehtojuohkindoaimmaid sámiid ja sámi diliid birra. Lávdegotti eanetlohku bivdá dan dihte Ráđđehusa árvvoštallat doaimmaid mat lasihivčče faktadieđuid servodahkii sámiid birra, dás maiddái sin iešguđetlágán ealáhus- ja fidnooktavuođaid.
Gielda- ja guovludepartementa áigu ovttasráđiid Sámedikkiin áigodagas 2003–2005 čađahit guoddo- ja diehtojuohkindoaimmaid sámi dilálašvuođaid birra.
Gielda- ja guovludepartementa dáhttu maiddái čađahit ortnega mas sámi olbmot, áinnas nuorat, bálkáhuvvojit juohkit dieđuid sámi dilálašvuođaid birra («sámi ofelaččat»). Mánát ja nuorat leat deaŧalaš ulbmiljoavkun.
Dieđuid juohkimis sámi dilálašvuođaid birra šaddá maiddái Álgoálbmotvuoigatvuođaid gelbbolašvuođaguovddáš leat guovddážis, ovttas eará sámi ásahusaiguin.
4.7 Sámeálbmotbeaivi
Čujuhit St. dieđáhussii nr. 33 (2001–2002) 16. kapihttalii Sámi leavgga geavaheami birra. Dán čuovvoleapmin lea Ot.prp. nr. 34 (2002–2003) bokte mearriduvvon sámi leavgga geavaheami njuolggadusaid váldit láhkii. Stuoradiggi lea dorjon evttohusa. Mearrádus sisttisdoallá 1) ahte sámi leavga namuhuvvo lágas levgeme birra suohkaniid almmolaš viesuid luhtte ja 2) ahte sámelágas addo Sámediggái váldi mearridit njuolggadusaid leavgga geavaheami birra.
Dieđáhusas daddjo maiddái ahte árvvoštallojuvvo dahkat sámiálbmotbeaivvi, guovvamánu 6. beaivvi, almmolaš leavgabeaivin. Ráđđehus lea nammadan departementtaid gaskasaš joavkku čielggadit dán gažaldaga. Joavkkus leat mielde Gielda- ja guovludepartementa, Justisdepartementa ja Olgoriikkadepartementa.
4.8 Suohkaniid guovttegielatvuohta
St. dieđáhusa nr. 33 (2001–2002) kap. 7.2 namuhuvvo bargojoavku man doaibman lei guorahallat suohkaniid ja fylkkagielddaid goluid guovttegielatvuhtii. Raporttas «Utgifter knyttet til tospråklighet i kommune og fylkeskommune» (Golut guovttegielatvuhtii suohkaniin ja fylkkagielddain) mii almmuhuvvui miessemánus 2002 čujuhuvvo ahte doarjja guovttegielatvuođa goluid gokčamii suohkaniin ja fylkkagielddain ferte farggamusat aliduvvot vai nagodit dála goluid gokčat. Dán vuođul lasihuvvui Sámedikki rámma 5 mill. kruvnnuin 2003 rájes. 2003:s juolludii Sámediggi 34,5, mill. kruvnno gielladoaiommaide, mas 29,6 mill. kr. lei suohkaniid ja fylkkagielddaid goluide guovttegielatvuođabargui ja eará doaimmaide sámegiela hálddašanguovllu siskkobealde. Gielda- ja guovludepartementa lea jagi 2004’ stáhtabušeahtas evttohan ahte dasa lassin juolluduvvo 7 mill. kr. kap. 571, Juolludusdoarjagiid poastta 64 bokte. Ruđaid galgá Sámediggi juohkit suohkaniid ja fylkkasuohkaniid guovttegielatvuođabargui, dát ruhta biddjo Sámedikki rámmii 2005 rájes. Ráđđehus lea 5 mill. kr. juolludemiin 2003:s ja evttohuvvon 7 mill.kr. lasihemiin 2004:s čuovvolan raportta rávvaga lasihit suohkaniid guovttegielatvuođadoarjaga 12 mill. kruvnnuin.