11 Sápmelaččaid vákšun
Sámediggi namuha jahkedieđáhusastis Lund-kommišuvnna raportta, ja lea máŋgga oktavuođas dáhtton sámiid ja sámepolitihkalaš doaimmaid vákšuma erenoamážit čilgejuvvot.
Norgga rievtti mielde galget politiijat ovdalgihtii eastadit, almmustahttit, bissehit dahje doarridit lobihis daguid. Jus dagut várohuvvojit leat vahágin stáhta iešheanalisvuhtii ja sihkarvuhtii, dahje oaivvilduvvojit leat lobihis vákšundoaibman, sabotášan dahje politihkalaččat motiverejuvvon veagalváldimin, de gullet dát Politiija sihkarvuođabálvalusa vuollái (ovddeš Politiija vákšunbálvalus). Bálvalusa doaimma dárkkista ee. Stuoradikki vákšun-, gozihan- ja sihkarvuođabálvalusa dárkkistanlávdegoddi – nu gohčoduvvon EOS-lávdegoddi. Lávdegotti bargorámmat leat mearriduvvon guovvamánu 3.b. 1995’ lágas, nr. 7 vákšun-, gozihan- ja sihkarvuođabálvalusa dárkkisteami birra.
Sámiid vákšun čearddalašvuođa beliid vuođul, lea ovddiduvvon Stuoradiggái Stuoradikki EOS-lávdegotti 2002’ jahkedieđáhusa meannudeami olis. 16. dokumenttas (2002–2003) Stuoradikki vákšun-, gozihan- ja sihkarvuođabálvalusa dárkkistanlávdegotti 2002’ jahkedieđáhusas, vrd Evtt.S.nr. 261 (2002–2003) čuožžu 8. siiddu vuosttaš oasis ná:
«Maŋemus beannot jagi lea mediain ságastallojuvvon ja imaštallojuvvon leat go sápmelaččat leamaš vákšojuvvon čearddalašvuođa geažil, ja ahte dáhpáhuvvá go dát ain. Ságat leat erenoamážit bohciidan áigemeari guhkideami oktavuođas ohcat geahčadanásahusain (dárogillii: innsynsorganene) lobi beassat oaidnit Politiija sihkarvuođabálvalusa (PST’) arkiivvaid.
Mediaságaid geažil lea dárkkistandoaimma lávdegoddi 2002:s erenoamážit deattuhan áššiid ja registreremiid mat gusket sápmelaččaide. Ferte deattuhuvvot ahte lávdegoddi lea geahčadan áššebeliid maid bálvalus lea atnán áigeguovdilin dál. Ii leat lávdegotti bargu čađahit iskkademiid main lea historjjálaš hápmi.
Iskkademiid boađus lea ahte lávdegoddi 2002:s lea mearkkašan guokte registrerema main leat olbmot geain lea sámi duogáš ja maidda lea váttis oaidnit fágalaš ákkaid. Bálvalus bivdojuvvui ođđasis árvvoštallat dáid registreremiid. Lávdegottis ii lean vuođđu čuoččuhit dáid registreremiid leat dahkkon etnihkalaš gullevašvuođa vuođul dahje ahte dát olbmot ledje registrerejuvvon lobálaš politihkalaš doaimmaid geažil. Dát gusto maiddái oppalaččat daid áššiide ja registreremiidda maid lávdegoddi lea geahčadan, ahte ii oro leame mihkke mii geažuha ahte sámi gullevašvuohta dahje sámepolitihkalaš doaibma livččii vuođđun registreremii dahje earalágán vákšundoaibmabijuide dán áigge.
Lávdegoddái lea boahtán vástádus dán guovtti registrerema hárrái. Bálvalus mearridii ahte ii leat vuođđu bisuhit registreremiid ja ahte danne leat dat sihkkojuvvon.»
Politiija vákšunbálvalusa (dál Politiijja sihkarvuođabálvalus) doaimmat máŋŋel soađi leat dál dárkilit guorahallojuvvon. Guovvamánu 1.b. 1994 nammadii Stuoradiggi nu gohčoduvvon Lund-kommišuvnna mii galggai čielggadit buot čuoččuhusaid dan birra ahte ee. Politiijja vákšunbálvalus dahje olbmot guđet leat bargan bálvalusas leat vákšon Norgga ássiid eahpevirolaččat. Kommišuvdna geigii raporttastis Stuoradikki presidentii njukčamánu 28.b. 1996, ja raporta lea das maŋŋel deaddiluvvon 15. Dokumentan (1995–1996).
Lund-kommišuvnna raporta lea hui viiddis dokumenta ja čájeha ahte bealit maid kommišuvdna válddii ovdan leat hui dárkilit guorahallojuvvon.
Buohtalaga Lund-kommišuvnna bargguin čađaheigga historihkkárguovttos Trond Bergh ja Knut Einar Eriksen historjjálaš iskkadeami «Norgga vákšun- ja gozihaneiseváldiid ovttasbargu ee. politihkalaš organisašuvnnaiguin/birrasiiguin maŋŋel soađi» . Dát lei fágahistorjjálaš bargu mas váldoulbmil lei čilget duohta dili historjjálaš oktavuođas. Historihkkárguovtto bargu lea almmuhuvvon girjjis «Den hemmelige krigen» (Cappelen Akademisk Forlag 1998). Ovdasánis čálliba soai ahte « Čállosa vuođđun lea čálalaš gálduid ja njálmmálaš dieđuid viiddis guorahallan, maid ollusat sihke suollemas bálvalusain ja ollusat suollemas bálvalusaid olggobealde leat addán». Dasto čálliba: Barggusteame letne erenoamážit deattuhan gozihannguovddáža (dárogillii: Overvåkingssentralen) ja Davvi-Norgga arkiivvaid, oaivegávpotguovllu ja riikka davimus guovllu erenoamáš saji dihte dán doaimmas».
Eai Lund-kommišuvnna raporttas eai ge girjjis «Den hemmelige krigen» boađe ovdan dieđut das ahte sápmelaččat leat leamaš vákšojuvvon čearddalašvuođa ruohttasiid dihte. Girjji II. gahppálagas 227. siiddus čuožžu:
«Ferte deattuhuvvot ahte vákšunpolitiijat eai goassege vákšon sápmelaččaid viidát. Ledje čađat duššefal moattis geat aktiivvalaččat vákšojuvvojedje.»
Maŋemus jagiid vákšunpolitiijaid doaimmaid iskkademiid vuođul ferte deattuhit ahte leat čađahuvvon dárkilis iskkadeamit hui viiddis gáldomateriála vuođul. Buhtadusortnega bokte mii ásahuvvui gaskaboddosaš geahčadanlága (dárogillii: innsynsloven) bokte, čakčamánu 17.b. 1999 láhka nr. 73, sáhttet sámit, nu movt earát nai, gáibidit beassat oaidnit vákšunpolitiijaid arkiivvaid ja gáibidit buhtadusa jus leat duohta vahága gillán vákšundoaimmaid geažil. Ođđa guorahallan náppo ii mearkkaš maide ovttaskas sápmelačča geahčadanvuoigavuhtii dahje buhtadusvuoigatvuhtii. Justisdepartementta reivves Sámediggái 27.11.2001 čilgejuvvui dárkilit movt vákšunpolitiijaid doaimmat leat iskkaduvvon maŋemus jagiid. Muđui čilgejuvvui geahčadanláhka, dás maiddái buhtadusortnet ja EOS-lávdegoddi.
Danne ii oainne departementa dárbbu erenoamážit guorahallat/iskkadit vákšunpolitiijaid doaimmaid sápmelaččaid dahje sámi birrasiid guovdu. Čujuhit dattege dasa ahte ovdal lea dovddahuvvon Sámediggái ahte galgá árvvoštallojuvvot sáhttá go Geahčadanlávdegotti čállingoddi čilget galle sápmelačča leat ohcan beassat oaidnit arkiivvaid ja meannudit dáid áššiid oppalaččat. Muhto dalle eaktuduvvo ahte sin sámi identitehta lea albmosis.