1 Gudmund Sandvik: Om oppfatningar av retten til og bruken av land og vatn i Finnmark fram mot slutten av 1960-åra

Dette vedlegget til utgreiinga er skrive av medlem av utvalet og professor i rettshistorie Gudmund Sandvik. Utkast til vedlegget har vore lagt fram i utvalet, der medlemmene har gitt merknader og forslag til endringar. Ansvaret for endeleg innhald og form ligg hos Sandvik. Innhaldsliste for vedlegget står fremst i sjølve utgreiinga.

1.1 Innleiing

1.1.1 Oppdrag om utgreiing av rettsoppfatningar, historisk sett

Mandatet for Samerettsutvalet er gjengitt i NOU 1984:18 s. 42-46. I hovudavsnittet Bakgrunnen for oppnevningen, pkt. 3, vart det først vist til eit vedtak i Samisk Råd for Finnmark i mars 1956, med krav om at:

« det måtte skapes klarhet i utstrekningen av samenes rett til å nytte sine tradisjonelle bruksområder sett i forhold til eventuell gruvedrift, vassdragsregulering, industritiltak, skogsdrift og sportsmessig jakt og fiske. Det ble i vedtaket vist til samenes oppfatning om at høyfjellet og nes ute ved kysten som samene har hatt bruksretten til i uminnelige tider, tilhører samene. Det ble hevdet at denne bruksrett tilhører ikke bare samer som driver reindrift, men også samer som gjennom lange tider har hentet sin næring fra disse områder ved jakt, fiske og fedrift.» 1

Vidare vart det vist til eit krav frå det første landsmøtet i Norske samers riksforbund i 1969. Kravet byrja slik:

«1. Samisk bruksrett anses jevngodt med eiendomsretten.»

Endeleg vart det i same punktet vist til at (universitetslektor, seinare professor) Sverre Tønnesen i 1973 tok den juridiske doktorgraden ved Universitetet i Bergen på avhandlinga « Retten til jorden i Finnmark. Rettsreglene om den såkalte 'Statens umatrikulerte grunn'-en undersøkelse med særlig sikt på samenes rettigheter» (1972, 2. utg. 1979). Omtalen i mandatet opna slik:

«Avhandlingen gir en rettshistorisk redegjørelse for rettsoppfatninger og bruken av jorden i Finnmark fra tiden før år 1300 og fram til vår tid, og den gir en redegjørelse for gjeldende rett på dette området. ... »

I det neste hovudavsnittet i mandatet, Hva utredningen bør omfatte, heitte det under pkt.1, tredje underavsnitt:

«Utvalget bør gi en historisk redegjørelse for hvilke rettsoppfatninger og rettsregler som har gjort seg gjeldende når det gjelder retten til og bruken av land og vann i områder med samisk befolkning i den utstrekning det er nødvendig for å klarlegge gjeldende rett og legge fram forslag til nye løsninger. På samme måte bør det gis en historisk redegjørelse for den faktiske bruken av land og vann i disse områdene og for eventuelle uoverensstemmelser mellom rett og faktisk bruk.» 2

I det følgjande underavsnittet bad regjeringa om klarlegging av gjeldande rettsoppfatningar og retts­reglar og om beskriving av den faktiske bruken i dag.

Mandatet har altså eit uttrykkeleg skilje mellom historiske rettsoppfatningar og gjeldande rettsoppfatningar.

1.1.2 Historiske utgreiingar frå Samerettsutvalet i følgje mandatet

Ut frå mandatet engasjerte Justisdepartementet frå januar 1983, etter tilråding frå Samerettsutvalet, daverande adjunkt (frå 1985 cand. philol. med historie hovudfag) Steinar Pedersen og sivilagronom Hans Prestbakmo som sakkunnige for dei historiske utgreiingane. Deira oppdrag er refererte i NOU 1984:18 Om samenes rettsstilling s. 47f og i NOU 1994:21Bruk av land og vann i Finnmark i historisk perspektiv. Bakgrunnsmateriale for Samerettsutvalget s. 10f. Vidare engasjerte departementet i 1987, etter tilråding frå Samerettsutvalet, historikaren cand. philol. Einar Richter Hanssen som sakkunnig til å gje ei framstilling av bruken av ressursane i Finnmark frå 1. verdenskrig fram til våre dagar. Oppdraget hans vart noko endra i 1989. Det er gjengitt i NOU 1994:21 s. 11. Endeleg engasjerte Justisdepartementet i 1991, etter tilråding frå utvalet, professor i historie Einar Niemi som sakkunnig for det austsamiske området i Finnmark. Hans oppdrag er gjengitt i den same NOU s. 11. Utgreiingane frå desse sakkunnige er i ajourført og oppdatert stand pr. 30. juni 1994 utgitt i den nemnde NOU 1994:21, med følgjande titlar: Steinar Pedersen, Bruken av land og vann i Finnmark inntil første verdenskrig (s. 13-133),

Hans Prestbakmo, Bruken av utmarksressursene i Finnmark i dette århundret (s. 135-203),

Einar Richter Hanssen, Bruken av naturressursene i Finnmark fra 1918 til ca. 1970 (s. 205-297),

Einar Niemi, Østsamene – ressursutnyttelse og rettigheter (s. 299-350). 3

Som allment juridisk og særleg tingsrettsleg sakkunnig medlem av Samerettsutvalet skreiv professor Torgeir Austenå eit omfattande kapittel om Diskusjonen om samiske rettigheter for utvalets første delinnstilling 1984. 4 Han kunne her gjera seg nytte av eit upublisert arbeid av førstekonservator Bjørn Aarseth. 5

Som allment historisk sakkunnig medlem av Samerettsutvalet skreiv professor i rettshistorie Gudmund Sandvik avsnittet Særleg historisk grunngjeving for ein sameparagraf i grunnlova i NOU 1984:18 s. 402-410. Som medlem av den særskilde Rettsgruppa (1986- 1993) under Samerettsutvalet har han skrive Statens grunn i Finnmark. Et historisk perspektiv, Vedlegg 1 til NOU 1993:34 Rett til og forvaltning av land og vann i Finnmark. Bakgrunns­materiale for Samerettsutvalget, s. 334-380. I Vedlegg 2, s. 381-399, skreiv medlem av Rettsgruppa, høgsterettsadvokat Otto Jebens Om bruk og rettsoppfatning i Finnmark under en historisk synsvinkel. I den same NOU 1993:34 s. 412-425 har Sandvik, etter oppmoding frå Forvaltningsgruppa i Samerettsutvalet, skrive Historikk. Et tilbakeblikk på forvaltningen av Finnmark, særlig som bakgrunn for jordsalgsordningen siden 1965.

Samerettsutvalet gav elles Sandvik og Austenå i oppdrag å ha nær kontakt med dei nemnde sakkunnige Pedersen, Prestbakmo og Richter Hanssen. Utgreiingane deira har, i manuskriptform, vore til stor nytte for Rettsgruppa under Samerettsutvalet. 6

Samerettsutvalet vedtok i april 1994 å be Sandvik om – i hovudsak på grunnlag av dei historiske utgreiingane som da var trykte eller som låg føre i manuskript – å gje ei særskild og samanfattande oversikt over brukssedvanar og rettsoppfatningar som historisk sett har gjort seg gjeldande om retten til land og vatn i Finnmark.

1.1.3 Kva er historiske rettsoppfatningar?

Som nemnt bad mandatet om både historiske og gjeldande rettsoppfatningar. Utan at vi festa oss ved eit konkret årstal har Samerettsutvalet valt å be dei sakkunnige om å la dei historiske utgreiingane om rettsoppfatning og bruk gå fram til siste del av 1960-åra. Det har ikkje vore mogleg å halda utgreiingane strengt til dette. For historikarar ser det slik at sjølv om fortida har forlatt oss og for alltid, så varde fortida likevel til i går. Dessutan spør både folk flest og historikarar om kva dei meinte i fortida om slike spørsmål som vi diskuterer i dag. Alle veit at notida er mangfaldig. Men også fortida var mangfaldig. Og for di vi stadig stiller nye spørsmål om fortida, må historia stadig skrivast på ny, som svar på nye spørsmål og med nye innfallsvinklar og perspektiv.

Med historiske rettsoppfatningar kan ein meina

1. kva folk faktisk visste om den tids gjeldande rett, altså om kva det stod i lova og om korleis lova vart praktisert av embetsverk og domstolar,

2. kva som var sedvane og rettsoppfatning mellom folk flest på den tid og der

3. kva som burde vera rett, i større eller mindre motstrid med den tids gjeldande rett, eventuelt også i motstrid med den tids sedvanar og sedvanerett.

Det er neppe mogleg å halda klare skilje i rettsleg forstand mellom slike tydingar av historiske rettsoppfatningar, ikkje ein gong om det særleg er rettsoppfatningar som nemnt under b) som ein er ute etter. Konsekvent kan vel slike skilje berre klarleggast ved forhøyr eller intervjusituasjonar, og når det gjeld rettsoppfatningar i samtida. For ein historikar kan ikkje laga nye kjelder eller data slik som ein naturvitskapsmann med sin eksperimentserie i laboratoriet eller som ein samfunnsvitar som stiller spørsmål til f. eks. tusen representativt utvalde intervjupersonar og tolkar svara deira. Ein historikar må rett og slett halda seg til dei leivningane frå fortida som framleis finst. Men historikarar kan stilla nye spørsmål om fortida og dermed tolka kjende leivningar på ein ny måte eller finna fram til leivningar som hittil har vore ukjende.

Difor kan ein i vår samanheng likevel koma historiske rettsoppfatningar noko nærare, nemleg ved å presisera eller konkretisera rettsoppfatningane slik:

1. oppfatningar av rett til å bruka og gjera seg nytte av fornybare ressursar på land og i vatn, som vilt og fisk, skog og beite,

2. oppfatningar av rett til å gjera varige disposisjonar over land og vatn, omtrent som ein eigar i våre dagar,

3. oppfatningar av statsrettslege forhold, f. eks. av rett som borgar.

Slike presiseringar kan hjelpa til å få fram fleire sider i den historiske framstillinga, sjølv om det neppe let seg gjera å halda systematiske og konsekvente skilje i rettsleg forstand.

Rettsoppfatningar endrar seg over tid. Folk tenkte ikkje likt på 1200-talet, på 1700-talet og i 1960-åra. Dette tilseier at ei framstilling av rettsoppfatningane i fortida må delast i periodar. I vår samanheng vil det likevel vera størst interesse for rettsoppfatningar frå dei seinaste hundreåra, og helst før folk flest vart nemnande påverka av lovgjeving og embetsverk. Difor er denne utgreiinga delt på tre periodar (sjå innhaldslista).

Rettsoppfatningar har vore – eller kan ha vore – ulike i ulike deler av Finnmark, frå aust til vest og frå innland til fjord og kyst. Dette tilseier regionale inndelingar av framstillinga, eller i alle fall regionale presiseringar.

Mandatet ber som nemnt om ei utgreiing om « rettsoppfatninger ... i områder med samisk befolkning». Det inneber at også rettsoppfatningar hos ikkje-samar i desse områda høyrer med til oppdraget for Samerettsutvalet. Å avgrensa framstillinga til samiske rettsoppfatningar ville gje eit ufullstendig og difor uriktig bilete av fortida. Kontakten mellom dei ulike folkegruppene i Finnmark har vore meir eller mindre nær. Men knapt nokon stad har samar og nordmenn vore heilt ukjende for kvarandre, og slett ikkje i dei deler av Finnmark der det frå gammalt av har budd flest samar, nemleg i fjordområda. Og oppdraget om å klarleggja historiske oppfatningar om rett til land og vatn gjeld spørsmål som alle dagens folkegrupper i Finnmark treng å vita noko om.

Denne forståinga av mandatet er dessutan viktig av ein særleg grunn, nemleg at samane som den einaste urbefolkning eller indigenous population i Norden – og Europa – skil seg frå mange andre urfolk i Amerika og i Australia nettopp ved at samane har levd meir eller mindre nært andre folkegrupper i same område. Eit prov for dette er dei eldste skriftlege kjeldene frå mellomalderen. 7 Eit anna prov er at samisk språk har teke inn ein del ord i deira gammalnordiske 8 eller jamvel urnordiske form. I Norden har samane byrja å leva under norsk og svensk rett sidan seinmellomalderen, dvs. sidan 1300-talet. Sidan 1600-talet vart samane på ting i Finnmark fram til 1800-talet representerte ved samelensmenn, tilsvarande at dei norske vart representerte med lensmenn. 9 Med eitt unntak har samane i Noreg hatt same statsborgarlege rettar som andre innvånarar i Norge, Sverige og (sidan 1809) Finland. Unntaket er forbodet i jordsalsreglementet 1902 mot å selja statsjord i Finnmark til norske statsborgarar som ikkje brukte norsk til dagleg. Forbodet vart ikkje oppheva før med jordsalslova 1965. Eg har ikkje kunna sjå i arkiv at forbodet har vore brukt mot samar. Derimot vart forbodet brukt mot kvenar frå 1902 og fire-fem år framover og rundt 1920. At språkklausulen frå 1902 sette eit offisielt mindreverdsstempel på samars og kvenars stilling som borgarar av den norske staten, er det ikkje tvil om. 10 Men at samane globalt og historisk sett har hatt ei særstilling som urbefolkning eller indigenous population, kan ein ikkje sjå bort frå i ei historisk framstilling. 11

Oppgåva blir da å prøva å gje svar på spørsmål om korleis folk gjennom tidene tenkte om eigedomsrettslege eller, med eit juridisk faguttrykk, tingsrettslege emne. Med eit nyare historiefagleg uttrykk kunne ein seia at oppgåva gjeld mentalitetshistorie, altså om tenkemåtar. Dette har vist seg å vera arbeid som gir ny innsikt i lange tidsrom, rett og slett av di mentalitetar eller tenkemåtar er seige og felles ( kollektive) holdningar. Arbeidsmåtane i mentalitetshistorie skil seg ikkje frå allmenne arbeidsmåtar hos historikarar, nemleg ut frå så konkrete spørsmål som mogleg å finna fram til flest mogleg av leivningar frå ( kjelder til) denne delen av fortida, å prøva å forstå leivningane og setja dei inn i samanhengar og så å gje dette ei klar og oversiktleg form for dagens lesarar.

Dei skriftlege og fysiske leivningane frå fortida er mikroskopisk få i forhold til alt som har blitt tenkt, sagt og gjort i Finnmark. Dette må seiast uttrykkeleg. Likevel – dei leivningane som finst, er ektedeler av den fortida som elles har forlatt oss. Og når leivningane blir sette inn i sine samanhengar, gir dei meining. At leivningane frå fortida er få, er altså ingen grunn til å avstå frå arbeidet med å gje eit meir påliteleg bilete av fortida, ut frå dei stadig nye spørsmål som vi stiller og ut frå det faktum at det stadig kjem til syne ekte og tidlegare ukjende leivningar frå fortida.

Eit særleg problem i vår samanheng er at dei skriftlege leivningane frå fortida i Finnmark for det meste berre er å finna i offisielle dokument, som rettsprotokollar og embetsarkiv, førde i pennen av ikkje-samar som ofte var søringar. Direkte skriftlege eller munnlege utsegner frå farne tiders brukarar av land og vatn i Finnmark er det særs få av. Likevel er heller ikkje denne kjeldesituasjonen til å fortvila over. At vi ser gamle tiders finnmarkingar såsom i en spegel, er ikkje grunn til å forkasta dei kjeldene som ikkje-samar og søringar har ført i pennen. Heller ikke direkte forhøyr – som i Schnitlers eksaminasjonsprotokollar frå 1740-åra – eller vitneprov i tingbøker og justisprotokollar kan uformidla takast inn i ei utgreiing om rettsoppfatningar. Dei må setjast inn i ein samanheng.

Den følgjande utgreiinga er difor skriven ut frå eit prinsipielt kjeldesyn, nemleg at vi framleis har ein del ekte leivningar av tidlegare tiders bruk av land og vatn. Når vi set leivningane inn i denne samanhengen, ser vi også heilt konkret tidlegare tiders oppfatningar av retten til land og vatn.

Under vegs har det for tanken meldt seg ei innvending: Kva med dei inngrep som styresmakter og ikkje-samar har gjort i bruken av land og vatn ? Kan ein ta den regulerte bruken som uttrykk for ekte rettsoppfatningar mellom samar ? – Innvendinga har elles kome fram i fleire samanhengar. For min eigen del har eg særleg lagt meg på minnet drøftingane om viktige forskningstema på seminaret 18.-19. april 1983 ved Sámi instituhtta i Guovdageaidnu. 12

For min del må svaret, etter gjennomtenking og langvarig samarbeid i utvalet med dei historisk sakkunnige, dels vera av realhistorisk art:

• at Finnmark er stort og at inngrepa kom seint og har vore få fram til andre halvdel av 1800-talet,

• at det var ikkje nødvendigvis motsetning mellom ekte rettsoppfatningar og regulert bruk som følgje av reguleringar eller inngrep frå styresmakter og ikkje-samar. Det er like tenkeleg at interessene kunne falla saman,

• at den langt største delen av Finnmark ( 96 %) framleis er useld statsgrunn der dei fornybare ressursane ligg til felles og delvis regulert bruk,

• dels av reint metodisk art:

  at det er ingen gitt å vita korleis rettsoppfatningane hadde utvikla seg dei siste tre hundre åra dersom samane i Finnmark hadde styrt seg sjølv, utan inngrep og reguleringar frå ikkje-samisk hald.

Dette svaret inneber at eg ser det slik at det for tida lettast tilgjengelege og mest utførlege grunnlaget for ei oversikt over tidlegare tiders rettsoppfatningar er å finna i Sverre Tønnesens doktoravhandling, NOU 1978:18A Finnmarksvidda – natur – kultur, dei utgreiingane som er nemnde ovanfor og den nyare ­forskning som eg har blitt kjend med gjennom arbeidet i Samerettsutvalet.

1.2 Historiske rettsoppfatningar

1.2.1 Før 1690-åra

1.2.1.1 Helleristningane i Hjemmeluft/Jiebmaluokta

I hundreåra fram mot ca 1300 var samane praktisk tala aleine i heile det området som no er Finnmark. Kanskje hadde det vore litt norsk busetting i Varanger i vikingtida. Og det hadde nok slått seg til nokre søringar i naturlege hamner aller ytst på kysten utover 1200-talet, altså ved leia, langs nordvegen som dei sa. Her hadde dei bygd opp fiskevær og truleg kyrkjer. Men i 1307 kom erkebiskopen sjølv til Vard­øya og vigsla ei kyrkje der. Nokolunde samtidig kan den borga vera bygd som trong reparasjon i 1347. 13 Difor er det først frå denne tida at vi kan rekna den tids Finnmark som Vardøhus len under den norske krona. Og den tids Finnmark eller Vardøhus len var kysten.

Og, som sagt, i hundreåra før denne tida var samane praktisk tala aleine i det store området som er dagens Finnmark.

Vårt emne her er rettsoppfatningar. Om dette abstrakte emnet har både lekfolk og arkeologar ein synleg og lett tilgjengeleg serie av bilete. Det er dei helleristningane som har blitt avdekka i Alta, framfor alt i Jiebmaluokta nær Bossekop sidan 1973. Helleristningane er laga gjennom ei svimlande lang tid på nær fire tusen år, frå om lag 4 200 til 500 f. Kr., altså for rundt rekna to til seks tusen år sidan. Her er bilete av menn og kvinner, av rein og elg og bjørn, av reingjerde og inngjerda kvéer, av båtar og laks og sel og kval, og av gås og svane. Det er enkle streker hogne i berg ved flodmålet, etter kvart som land steig av hav etter den siste istida. Bileta må med andre ord daterast ut frå geologars kunnskap om likevekta i jordskorpa, her om landhevinga da det tunge islaget over Nordkalotten tinte og rann i havet. Ut frå den nyaste kunnskapen om landhevinga kan dei eldste helleristningane jamvel vera laga frå 6 200 f. Kr. og framover 14 , altså så tidleg som rundt rekna for åtte tusen år sidan og framover.

Dei som heldt til i og rundt Jiebmaluokta, var veidefolk, eller rettare jegerar, samlarar og fiskarar. Somme av steinreiskapane deira låg på Komsafjellet mellom Bossekop og Elvebakken inntil konservator Anders Nummedal byrja å oppdaga dei i 1925. I 1973 berga ein kvassynt og snarrådig skytebas dei små bileta som var hogne inn i Storsteinen, den veldige kvartærflyttblokka i ein hage i Bossekop. I 1993 vart det oppdaga fire helleristningssteinar på steinalderbuplassar på Slettnes ( det flate neset) ute på Sørøya. Dei vender mot det lune Sørøysundet. Korleis folk har levd her, veit vi ikkje enno. Kanskje har dei levd nokolunde på same vis som folka i Altafjorden, for helleristningane har same preg som dei eldste bileta i Jiebmaluokta. I alle fall har det, i tillegg til helleristningane, sidan rundt 1920-åra blitt avdekka mykje nytt og stadig rikhaldigare kjeldemateriale til kunnskap om liv i Kyst-Finnmark gjennom tusenvis av år

Bergbileta frå Jiebmaluokta og Bossekop viser noko av det den tids menneske hadde å leva av, og truleg det som var mest verdifullt for dei. Vi kan kalla det naturressursar eller naturførekomstar. Eit like godt ord kan vera naturgode, og det ordet vil eg bruka i denne utgreiinga. I alle fall har fisk, fugl og vilt vore livsnødvendige naturressursar og naturgode for dei som heldt til inst i Altafjorden gjennom tusenåra.

Aleine let det seg ikkje gjera å veida elg og rein, kval og sel. Difor er bileta frå Jiebmaluokta og frå Bossekop og steinreiskapane frå Komsafjellet fysiske prov for – og kjelder til – at menneska her har levd i samfunn, her som over alt elles på jorda. Det vil seia at dei må ha laga seg reglar for korleis dei best skulle organisera jakt på den maten dei hadde å leva av, for korleis dei skulle sikra seg ly og varme i det kalde og mørke vinterhalvåret, for korleis dei skulle te seg mot kvarandre – mellom mangt anna.

Den eineståande kontinuiteten i bergkunsten i Alta viser at menneska har brukt naturgoda på omtrent same vis gjennom tusenvis av år. Det vil seia at vi har framfor oss bilete av særs langvarige bruksvanar. Vanane må ha vore hensiktsmessige for livberging. Difor må vanane også ha vore normative, dei må ha hatt karakter av reglar for kva ein skulle og måtte gjera for å halda oppe livet – og kva ein ikkje måtte gjera. Her, i sjølvopphaldingsdrifta og i striden for tilværet, låg makta bak reglane.

Meir skal ein historikar kanskje ikkje våga å slutta ut frå helleristningane i Jiebmaluokta. Dei er berre ein særmerkt del av dei mange leivningane frå førhistorisk tid som alt no er kjende, slik som graver og buplassar med tufter og møddingar. Og meir er i vente. Enno er det første årtusen e. Kr. særlig dårlig belagt med arkeologiske funn. 15 Finnmarks arkeologi er for tida i sin første og grunnleggjande fase. Det er berre arkeologar som kan ha oversikt over det veldige materialet og som kan beskriva og tolka det fagmessig og vitskapleg. 16 Likevel, ein historikar kan trygt seia så pass som at folket rundt Jiebmaluokta og Bossekop har hatt meiningar om kva som var riktig og livsnødvendig bruk av naturgoda i desse traktene. Og meiningane, rettsoppfatningane må dei ha kome fram til sjølve. Ingen andre kan ha laga dei, enn seia tvinga dei på folket her.

Ingen kan seia sikkert om folka i Jiebmaluokta, på Komsafjellet og i Bossekop var samar, om dei var forfedrene og formødrene til dei samane vi kjenner til 17 frå tida etter Kristi fødsel – eller om dei ikkje var det. Men det er lite sannsynleg at dagens samar langs Altafjorden ikkje har nokon som helst slektskap med dei som heldt til her for tusenvis av år sidan, like usannsynleg som at dagens søringar ikkje skulle ha nokon slektskap med stein- og bronsealderfolka på buplassane rundt f. eks. Oslofjorden eller på Vestlands­kysten. Og det vi i alle fall kan seia sikkert er at samane framleis på 1300-talet har hatt nokolunde lik­nande levemåtar som folka i Jiebmaluokta i tusenåra før Kristi fødsel, altså som veidefolk, samlarar og fiskarar. For Hjemmeluft [ jæm'meluft] er ei forvanska form av det sjøsamiske bygdenamnet Jiemmaluof'ta (skriftspråk Jiebmaluok'ta), der førsteleddet jiebma (jiemma) kanskje er eit gammalt namn på eit særleg slag sel, og der sisteleddet luok'ta (luof'ta) tyder bukt, vik. Det meiningslause Hjemmeluft er altså ei forvansking av eit samisk stadnamn som i omsetting til norsk tyder selvika, selbukta. Med andre ord, dagens samiske stadnamn er ei stadfesting av kontinuiteten i levemåten gjennom tusenvis av år.

Men ved sida av dei eldgamle levemåtane har samane etter kvart temt rein og skaffa seg bufé. I alle fall frå Ottars tid på 800-talet veit vi at samar har hatt tamrein og at dei har dei selt eller levert som skatt skinn og pelsverk til søringar som kom på finneferder. Knut Odner har dokumentert at Varanger-samane hadde husdyr på 1300-talet, og det er ingen grunn til å tru at det var annleis i Alta. Men fram til nyare tid har samane i Finnmark ikkje dyrka jorda slik som folk lenger sør gjorde det alt i yngre steinalder og i bronsealderen. Vi veit av rettarbota 1313 frå Håkon V at samane på Hålogaland, altså i Nordland og sørlege Troms, heldt til inne i fjordane. 18 Og slik var det sikkert i Finnmark òg. Langs fjordane var det mest til levemåten, alltid fisk i fjorden og i elvane, vilt langs fjorden og på fjellet, skog til brensel og reiskapar, gammer og båtar. Frå slutten av 1500-talet finst ei anonym Finnmarksbeskriving. Her heiter det om kvar og ein av dei store fjordane i Finnmark at inne i botnane bur det Finder eller ligg Finde byer. Forfattaren fortel at sjøsamane veksla mellom bustader i dei fire årstidene, alt etter dei naturgoda som dei hadde bruk for, langs fjorden og på øyane, i skogen og på fjella. 19

Når dei fleste samane i verda har halde til og framleis held til langs fjordane ut mot Nordishavet, er det dei rike naturgoda her å takka.

1.2.1.2 Frå 1300-talet av

Frå 1313 vart både Landslova og norsk og internasjonal kyrkjerett gjort gjeldande for samane på Hålogaland. 20 Det same har vel skjedd på Finnmarkskysten utover 1300-talet. Frå tidleg på 1500-talet finst fleire kongebrev om at Landslova skulle vera gjeldande rett for Finnmark. Frå 1604 vart Christian IV's versjon av Landslova lovbok også for Vardøhus len. Og i 1688 kunngjorde fogd Niels Knag Christian V's Norske Lov 1687 på tinga i Finnmark. 21

Eit heilt anna spørsmål er om norsk lov verkeleg vart brukt ? Både kyrkjene og tingstadene låg ytst på kysten, langs den skipsleia og nær dei fiskeklakkane som søringane brukte. Det var liten grunn for samane til mannjamt å søka tinga ute ved kysten for å hevda interessene sine til land og vatn inne i fjordbotnane. I alle fall finn vi så å seia ikkje samiske rettsoppfatningar om dette uttrykt i dei to trykte tingbøkene frå Finnmark 1620 -1633. 22 Her galdt sakene helst kreditt, lausøyre av ulike slag og straffesaker, utover 1600-talet også trolldom. Men dei galdt slett ikkje fast eigedom. Einar Niemi har i si Vadsøs historie, bd. I (1983), gått gjennom alt tilgjengeleg rettsmateriale frå 1600-talet. Han kan dokumentera strid om naturgode som beite for fe og rein mellom bumenn og samar, som reinbeite ved kysten mellom sjøsamar og fjellsamar, som rett til ilanddriven kval og til beverfangst (s. 186-187, 190) Striden var ført på ting, for lensherre, amtmann og fogd. Det som kanskje kallast fast eigedom er det særmerkte linesettsystemet langs kysten av Vadsøområdet, som sannsynlegvis byrja i 1650-åra og kanskje som ein kulturimport frå Vestlandet:.

«Fiskehavet utenfor værene ble delt inn i linesett for hvert enkelt båtmannskap, oftest med en rettighetsmann som høvedsmann og setteier. Slik ble havet delt inn i teiger liksom landjorda ble det i tradisjonelle jordbruksstrøk» (s. 292).

I 1629 summerte Stephan Hans Stephanius, professor i historie ved adelsakademiet i Sorø på Sjælland, dei tingsrettslege tilhøva i Finnmark i 1620-åra slik:

«Finnmark ... har det som særmerke, at denne regionen ikke er adskilt i eiendommer ( dominia) og besittelser ( possessiones), slik det er andre steder, men er åpen for alle og for den første som okkuperer ( primi ... occupantis). Men den som okkuperer først ( primus occupat), han vinner ikke eiendom ( Dominium) slik som [han vinner] avkastningen ( usum fructum).» 23

Difor kunne reglane om fast eigedom i Landsleigebolken i Norske Lovbog 1604 ikkje brukast i Finnmark. Men innbyggjarane vann avkastninga av arbeidet sitt. Lovreglar om lausøyre kunne altså brukast, likså vel som reglar i dei andre bolkane og i dei forordningane som kom utover 1600-talet. Vi ser at Stephanius la til grunn at folk tok land i bruk, med eit lærd romarrettsleg uttrykk okkuperte slike område som dei ville bruka. Var der fleire som ville okkupera, så galdt det ein førstemannsrett til området og dermed til utbyttet. Ein slik førstemannsrett til naturgoda må lett ha blitt til regelmessig bruk, godteken av andre, i tida eller åra som følgde. Slik har ein førstemannsrett til utbytte av eit område blitt til sedvane. Det har nettopp høvd med dei sesongvise flyttingane mellom faste buplassar som vi første gong høyrer om frå slutten av 1500-talet og som mange stader var sjøsamisk levevis på 1800-talet og enno såvidt i byrjinga av 1900-talet.

Så langt har vi halde oss til samane langs kysten, altså til sjøsamane eller – som dei vart kalla - sjø­finnane. Men kva med fjellfinnane inne på det som no blir kalla Finnmarksvidda?

Den nomadiserande reindrifta har venteleg kome til Finnmark på 1500-talet. Men den har til alle tider hatt størst omfang i den svenske Lappmarken, aust for Kjølen. Kanskje er den rikelege tilgangen på mange slag naturgode og mat langs Finnmarks- og Tromskysten ei forklaring på at reindrifta ikkje dominerte slik her som i den svenske Lappmarken. Naturgode som laks, tørrfisk, rav og rekling, tran, skinn, huder, kvalrosstenner, dun og molter var framifrå handelsvarer, som kunne bytast i nyttige varer utanfrå eller seljast for sølv. Lars Ivar Hansen har gjort det sannsynleg at det var ein samanheng mellom det forholdsvis låge tamreintalet i Finnmark i første del av 1600-talet og tilknyting til handelssystem. Varanger hadde påfallande lågt tamreintal i 1609, men aktiv tilknyting til heile tre handelssystem, det russiske, det svenske og det dansk-norske. 24 For handel var båtar og køyrerein nyttig og nødvendig. Men så lenge det var villrein nok å jakta på, både i fjella langs kysten i sommarhalvåret, langs trekkleiene vår og haust og i innlandet om vinteren, var det ikkje nødvendig å gå over til tamrein i større omfang. Nomadiserande tamreindrift er eit slitsamt liv. I alle fall er det ikkje kjent til strid mellom sjøsamar og fjellsamar om bruken av naturgoda før 1670-åra. Snarare har det vore eit nyttig hopehav, særleg i form av varebyte og handel.

1.2.1.3 Ei oppsummering

I den lange tidbolken som vi no har hatt for oss – frå helleristningstida og fram mot slutten av 1600-talet – har folk i Finnmark stort sett rådd seg sjølv. Samane hadde solid kunnskap om korleis dei skulle bruka naturgoda. Difor har nok samane vore meir sjølvberga enn tilflyttarane sørfrå.

Sannsynlegvis ville samar og norske tilflyttarar i seinmellomalderen og tidleg nytid ikkje ha forstått vår tids spørsmål om oppfatningar av retten til land og vatn i Finnmark. Spørsmåla til den tids finnmarkingar måtte ha vore om dei hadde rett til å fiska laks og til å veida elg og rein og sel der og der. Svaret kunne vel stundom ha blitt at det selværet kunne dei ikkje bruka og der kunne dei ikkje veida rein utan å spørja om lov hos dei som heldt til der i traktene. Men i sine trakter ville nok desse finnmarkingane ha svara at det er her vi fiskar laks og veider elg og rein og sel og at sjølvsagt er det vår fangst. – Kva med området? Eg trur at dei ville ha svara at det er vi som har laga bogestille mot sel og rein der og der, som har laga laksekjer i dei og dei elvane og som har laga dyregravene og leiegjerda der og der og som held dei ved like. Dei er våre. Og sjølvsagt, gammene er våre, likså vel som tamreinen vår og buféet vårt.

Kan det da seiast noko allment om oppfatningar av retten til land og vatn i Finnmark før 1690-åra?

For det første må det i all hovudsak ha vore lokale rettsoppfatningar. Med andre ord, frå om lag Kr. f. må det stort sett ha vore samiske rettsoppfatningar.

For det andre, i tillegg kjem rettsoppfatningane i samsvar med Landslova 1274 og Christian IV's Norske Lovbog 1604 i dei norske busettingane i væra langs kysten sidan 1200-talet, og likeeins den bruken som svenske dommarar ( häradshövdingar) og lagrettar ( nämnder, samansette av samar) gjorde av Kristoffers Landslag sidan slutten av 1500-talet i dei såkalla fellesdistrikta i indre Finnmark. 25

For det tredje, samane – og sidan 1200-talet tilflyttarar ytst på kysten – kan ikkje i det heile ha drege i tvil at dei hadde rett til å ta landområde i bruk og gjera seg nytte av naturgoda der.

For det fjerde, frå tid til anna har det sjølvsagt vore strid mellom dei som ville ta landområda i bruk og gjera seg nytte av naturgoda. Det må ha vore strid både mellom enkeltmenneske og mellom grupper. Strid mellom samar kan vi berre tenkja oss til, og her finst ikkje kjelder. Når det gjeld strid mellom samar og nordmenn, veit vi at da marknadsfisket lønte seg mindre utover 1600-talet, ville mange nordmenn helst flytta frå kysten og innover i dei lune fjordane. Den norske busettinga i fjordane på 1600-talet er i store trekk kjend og kartlagd. Regjeringa i Kjøbenhavn såg med misnøye på denne flyttinga. 26 Dei ville halda oppe busettinga i fiskeværa på yttersida. Men stundom har nok også samane inne i finnfjordane mislikt tilflyttinga. 27

Avslutningsvis: Oppfatningane av retten til land og vatn i Finnmark frå og med 12-1300-talet må ha svara til den bruken av naturgoda som Steinar Pedersen har skissert:

«1. Et norsk bosetningsområde ytterst på kysten og øyene. Denne bosetninga baserte seg stort sett på markedsfiske, men med et visst tillegg av husdyrhold.

2. Fjordene og innlandet var samiske områder, med jakt, fiske, tamreindrift og husdyrhold som basis.» 28

Før den tid og bakover til tida rundt Kr. f. må vi rekna med rettsoppfatningane hos dei gruppene av samiske veidefolk som heldt til i Finnmark. For enda tidlegare tider må vi gje avkall på å etnisitetsfesta slike rettsoppfatningar.

1.2.2 1690-åra – 1863

Tankegangen bruk (= regelmessig bruk = sedvane) = rettsoppfatning ligg til grunn for framstillinga i det føregåande hovudavsnittet. Eit formål har vore å laga eit grunnlag for samanlikning med tidbolken 1690-åra fram til 1863, for å sjå på det som var likt og på det som endra seg. For i denne siste tidbolken kom det ein del inngrep frå styremaktene. Ein kan tenkja seg at inngrepa meir eller mindre sette sine preg på oppfatningane av retten til land og vatn.

Inngrepa var ei tidleg form for distriktspolitikk frå Kjøbenhavn og Christiania. Initiativa vart her som elles i Norge ofte tekne av det regionale embetsverket, gjerne på grunnlag av impulsar og klager frå folk som møtte på tinga. 29 Desse inngrepa galdt særleg

• skogvern,

• støtte til fast busetting,

• Finmarkens Opkomst.

Desse inngrepa skal beskrivast først. Inngrepa og deira bakgrunn kan ikkje isolerast frå den bruken av naturgoda som hadde lange tradisjonar i Finnmark og som det regionale embetsverket ofte hadde god kjennskap til.

Her er det altså tale om to typar rettsoppfatningar som må ha møtt kvarandre. På den eine sida stod den lokale rettsoppfatninga som bygde på tradisjonell bruk, på den andre sida kom inngrepa frå embetsverket. No får vi altså framfor oss den problemstillinga som er skissert ovanfor, spørsmålet om ein kan sjå regulert bruk som uttrykk for ekte rettsoppfatningar. 30

1.2.2.1 Skogvern

Dette er det første og klaraste inngrepet, og det byrja med fogd Niels Knags fredlysing av Hans Majestets skog og allmenning i Alta 1693. Fredlysinga innebar at allmugen i Alta og i kystbygdene utanfor framleis kunne bruka furuskogen for sine ulike behov og utan betaling, men no etter utvising. Denne politikken vart førd vidare av amtmann Collett i 1750-åra, med dei to kjende reskripta frå 1753 som han sjølv hadde sett opp og fått sandpåstrødd i Kjøbenhavn. Frå 1775 vart dei også sagt å gjelda for furuskogen i Karasjok og nedover langs deler av Tana. At lokalfolket hadde førsteretten til furuskogen svarar til det som Peter Schnitler kunne melda frå Varanger, at samar og nordmenn frå nordsida av fjorden måtte be samane i Neiden om lov til å hogga tømmer i furuskogen der. – Frå 1816, som følgje av den nye skattelova, vart det innført såkalla rekognisjon i Finnmark for all tømmerhogst. Avgifta var 1/16 av verdien på rot. Dette utrekningsgrunnlaget var problematisk. Sannsynlegvis vart regelen ei papirfråsegn. Derimot måtte brukarane av furuskog betala dei lokale skogoppsynsmennene for utvisinga. – Det er sikkert at furuskogen i hovudsak har vore brukt av lokalfolket. Det er nesten like sikkert at styresmaktene har hatt folket med seg i forbodet mot at folk sørfrå forsynte seg av furuskogen i Alta og Porsanger. Faktisk var det med kortare avbrot offisiell politikk frå 1752 og heilt fram til 1925 å forby utførsel av tømmer frå Nord-Noreg, altså at sørgåande jekter med ledig skipsrom tok med seg tømmer undervegs.

Det felles motivet for alle desse inngrepa er sjølv­sagt at furuskogen var eit livsnødvendig naturgode som måtte vernast for å halda oppe busettinga i Finnmark. Ein kan i våre dagar, frå høgt kvalifisert hald sørpå, høyra at det er den strenge skogpolitikken alt frå 1700-talet som har berga skogen for Finnmark. Men det er nok ein ufullstendig dom. For dei som var så heldige å ha furuskog i sine område, visste at tømmeret kunne omformast til reiskapar og innbu, til sledar og elvebåtar, til stengsel i lakseelvar – og til mangt anna som trongst til levemåten. Sløsing med og uvettug bruk av skogen måtte skada lokalfolks eigne interesser. Difor har det strenge offentlege skogvernet vore til støtte for lokalfolket. Det var nok så at embetsverket såg på skogen som Hans Majestets skog og allmenning. Men viktigare var at lokalfolket såg det som sin rett å kunne bruka furuskogen utan å betala for anna enn utvising.

Bjørka har til den siste tida vore det viktigaste brenslet i fjordbotnane og i innlandet. På yttersida berga dei seg med torv, drivved og det dei kunne få kjøpt frå innlandet. Slik har det blitt ei allmenn rettsoppfatning at den lokale bjørkeskogen høyrer lokalfolket til, sjølv om det stundom kan ha vore vanskeleg å dra grensene for kven som var lokalfolk.

1.2.2.2 Fast busetting.

Det andre særmerket for perioden 1690-åra fram til 1863 er ulike former for offentleg støtte til fast busetting.

At tilreisande embetsmenn utover 1700-talet har undra seg over og mislikt at grunnen i Finnmark låg – som dei sa – til fælles, er sikkert nok. Slike utsegner finn ein hos Schnitler i 1740-åra og hos amtmann Collett i 1750-åra, men også hos ein finnmarksfødd embetsmann som fogd og sorenskrivar Hans Paus rundt 1760. Amtmann Hammer var visstnok den første som nytta læra om Kongens land til å gje og tinglysa rett til buplass på levetid, såkalla plassetlar. Det skjedde i 1760. 31 Men desse først plassetlane var til nordmenn. Kva var holdninga hos samar ?

Henry Minde har gjort det sannsynleg at den ille omtala amtmannen Kjeldsen i 1740-åra støtta samane i Alta i motstanden deira mot at tilflytta kvenar skulle få gjerda inn dei slåttelanda som dei etterkvart såg på som sine. Men dette kan ha vore motvilje mot inngjerding og mot innflyttarar, – til forsvar av eigne interesser. Det har ikkje nødvendigvis vore motvilje hos samane mot faste buplassar.

I 1750-åra klaga amtmann Collett til Rentekammeret over at samane for stygt åt med bjørkeskogen. Han skreiv at når dei hadde hogd ned skogen nær gamma og buplassen, så flytta dei rett og slett til ein annan bustad med høveleg skog. Men rundt den gamle buplassen voks det no frodig gras, lett å hausta til dyrebart vinterfôr. Og, skreiv Collett, dette var den einaste atkomsten som sjøsamane hadde til sine slåtte­enger. 32 Kjeldekritisk vurdert er dette ei påliteleg opplysning om sjøsamisk rettsoppfatning. For Collett mislikte slik bruk av bjørkeskogen – og han meinte nok at misbruken ikkje burde lønnast med å godta misbruken som grunnlag for rett til slåtteland. Men oppfatninga om rett til til beite og slåtteland på tidlegare buplassar må vera eldgammal, som del av ei omfattande og mangesidig oppfatning av retten til naturgode av mange slag ved samtidige og tidlegare buplassar. Denne oppfatninga heng saman både med det halvnomadiske leveviset hos sjøsamane med sine opp til fire faste buplassar gjennom året – og med det heilnomadiske leveviset hos reindriftssamane, særleg ved dei inngjerda kvéene på sommarbeitelandet der simlene vart mjølka. Og det er særs lett å sjå parallellar til oppfatningar hos norske bønder om førsteretten – og seinare sedvaneretten – til nødvendige naturgode som skog, beite, mose og vatn rundt stølen og sætra i fjellet.

Både Collett og Hans Paus hadde tankar om planmessig busetting i grupper på fire eller fem familiar langs fjordane i Finnmark. Mindre tiltalande var tanken til Hans Paus om at overskotet av forarma reindriftssamar skulle tvingast til busetting langs kysten. Og i alle fall vart denne tanken avvist i Kjøbenhavn. 33

Likevel var tankane om fast busetting levande. Islendingen Torkel Fjeldsted skar som ny amtmann frå 1770 gjennom. I Alta arbeidde han sjølv ut forslag om utvising av buplassar og drog til Kjøbenhavn med det vinteren 1775. Fjeldsted meinte at Finnmark hadde si framtid i fisket. Difor burde det utvisast faste buplassar for grupper på fire-fem familiar langs fjordane og ved kysten, særleg med tanke på å rekruttera fiskarar. Forslaget vart vedteke med kgl. res. 27. mai 1775. 34 Resolusjonen innebar utvising av buplassar med full eigedomsrett. Meininga var å gjennomføra dette etter kvart over heile Finnmark. Til buplassane skulle det liggja naturgode nok (slåtteenger og slåttemyrar o. a.) til å vinterfø inntil fire kyr eller 36 sauer. Og det skulle vera bjørkeskog ved buplassen. Resolusjonen var slik forma at eigedommen kunne omfatta slåtteland langt frå sjølve buplassen. Av plassane skulle det svarast ein matrikkelskatt i forhold til kor mange kyr og sauer som buplassen kunne fø. Skatten vart oppheva i 1839 (saman med at Stortinget avskaffa matrikkelskatt på fast eigedom i amta sør for Finnmark). Det skulle også svarast ei eingongsavgift, øyremerka til lønn for jordmålarane.

Jordutvisingsresolusjonen 1775 er særs viktig på lang sikt, og av mange grunnar. Her skal det nemnast to. Den eine grunnen er at resolusjonen innførte individuell og moderne eigedomsrett til jord i Finnmark. Den andre grunnen er at resolusjonen uttrykkeleg fastslo at nokre naturgode ikkje skulle bli individuell eigedom, men liggja til fælles. Det vart sagt i § 6, som framleis er gjeldande norsk lov. 35

Det er illustrerande at berre i få deler av Finnmark var det på denne tida ønskje om moderne eigedomsrett. Det var i Alta og visstnok litt i Porsanger. Det fell rimeleg å knyta ønskjet om moderne eigedomsrett til dei kvenske innvandrarane, som nok tok sikte på å kultivera grunn til slåtteland og kanskje så langt råd var til åkerland. Men elles slo resolusjonen lite gjennom i Finnmark både da og seinare. Eg synest at Steinar Pedersen har gitt ei overtydande forklaring. Han reknar med at amtmann Fjeldsted ville formalisera etablerte busettingar. Men tradisjon og sedvane blant folk innebar at

«Man visste hvilken jord og hvilke slåtteplasser man sjøl hadde, og hvilke naboene brukte. Av den grunn tråkka man ikke unødig inn på andres bruksområder.» 36

I så fall var full formalisering med eigedomsskjøte berre nødvendig når det var særlege grunnar for det, f. eks. for å verna dyrka slåtteeng og åker.

I staden for utvising til eigedom synest ordninga med amtssetlar å ha blitt den vanlege. Dei kom i staden for plassetlane, sannsynlegvis etter 1775. Dei svara til første fase av buplassutvisingar i følgje resolusjonen 1775, nemleg at tenestemenn under amtmann og fogd målte opp, peika ut eller beskreiv kva buplassen skulle bestå av. Ein amtmann, uvisst kven, har følgt amtmann Hammers eksempel og teke seg retten til på amtets vegner å tinglysa utmålet og å gje innehavaren og ektefellen rett til å sitja der livet ut. Det vil seia at denne buplassen ikkje var utvist til eigedom, ikkje avstått frå kongen og ikkje matrikulert, og altså skulle oppsitjaren heller ikkje betala skatt. Dei einaste utgiftene var å betala lensmannen for oppmålinga og fogden for tinglysinga.

Eg kjenner berre til eitt forhold der amtet etter kvart tok til å krevja at den som sat på ein buplass, skulle skaffa seg amtssetel. Det var langs Tana frå 1826 og fram mot 1880-åra, og da for å reservera stengselsfisket for den fast bosittende Almue innanfor kvar av dei sonene som elva vart inndelt i. 37 Drivgarnsfisket derimot var fritt, dorging og stongfiske likeeins. Formålet var ikkje å heilt avskjera reindriftssamane i Polmak og Karasjok frå å ta del i laksefisket.

Men elles i Finnmark har nok mange site vidare på gamle buplassar eller teke seg nye utan å skaffa seg amtssetel. Forklaringa ligg nær når ein ser på det låge folketalet i amtet 38 som omfatta eit veldig område etter grensetraktatane 1751 og 1826. Framleis var her plass og naturgode nok.

Bruken av amtssetlar har enno ikkje blitt systematisk studert. Men utan tvil inneheld tingbøker, pantebøker og panteregister frå Finnmark for hundreårsperioden 1760-åra – 1860-åra ein særs viktig kjeldetype i amtssetlane. Ikkje berre har vi å gjera med ein interessant regional forvaltningsrettsleg sedvane. Men med desse leivningane – eller kjeldene – let det seg også gjera å kartleggja behovet rundt om i amtet for formell sikring av buplassar med tilhøyrande livsnødvendige naturgode. Amtssetlane innebar, som nemnt, godkjenning frå det lokale og regionale embetsverket på at innehavaren hadde rett til å sitja på den buplassen han eller foreldra hadde sett seg ut og til å bruka naturgoda der, levetida ut. Og det er likt til at etterkommarane rekna med at dei kunne overta buplassen eller amtssetelen etter foreldra. Ulempa med denne ordninga kan nok ha vore at innehavaren ikkje kunne få kreditt ved å setja plassen i pant. Men så risikerte han heller ikkje å måtta avstå plassen med naturgoda til ein kjøpmann eller til ein annan kreditor dersom gjelda vart for tung. 39

Slåttene og høystakkane under ein buplass låg naturleg nok ofte langs eller i flytteleiene for rein, gjerne langt frå sjølve buplassen. Da var det umogleg å berga høystakkane mot svolten rein før snøen og vinterføret kom. Med stendig fleire buplassar utover 1800-talet, stigande reintal og framfor alt krisa for reindriftssamane etter grensesperringa mot Finland 1852 kom det til alvorlege misstemningar mellom bønder og reindriftssamar i 1850- og 1860-åra. Da viste det seg at tildelinga av amtssetlar på buplasar og utslåtter hadde skjedd utan plan, og i alle fall utan å ta nødvendig omsyn til reindrifta. Å rå bot på motsetningane mellom reindrifta og den faste busettinga var eitt av formåla med lovverket i 1860-åra, særleg jordsalslova 1863, og blir eitt av emna i neste hovudavsnitt (Innleiinga til 2.3).

1.2.2.3 Finmarkens Opkomst

Finnmark har alltid vore eit grenseland. Sett frå det politiske sentrum (Kjøbenhavn og deretter Christiania/Oslo) har det difor alltid vore viktig å halda oppe folketalet, både på samar og på tilflyttarar frå område som låg nærare det politiske sentret. I tidbolken 1690-åra til 1863 kom mange slag inngrep og initiativ frå sentralt hald, med det felles formål å auka folketalet, gjerne ved sterkare utnytting av naturgoda i Finnmark. Den tids slagord – ein kan faktisk seia det slik – for denne politikken var Finmarkens Opkomst. Her skal vi sjå på Finmarkens Opkomst i samanheng med oppfatningar om retten til naturgoda i landsdelen.

Eit middel til å halda oppe busettinga i væra langs kysten var monopolhandelen 1681 – 1789, altså at kjøpmannsselskap først i Bergen og seinare i Kjøbenhavn vart forplikta til å forsyna folk i Finnmark og særleg i væra med alle nødvendige varer og på kreditt, mot at selskapa fekk eineretten til oppkjøp av produkta frå landsdelen, framfor alt tørrfisk. Ordninga innebar at værfolket fekk einerett til å fiska på klakkane nærast været og at både nordfararar frå Nordland og Troms og (seinare) russiske fiskarar måtte halda seg på klakkar langt frå væra. Det var altså ikkje fullstendig fritt hav. Lokalfolket i væra hadde særrett til dei gode fiskegrunnane i Finnmark. Det særeigne linesettsystemet i Varanger innebar tinglyste rettar for fiskarane i væra til grunnane langs fjordkysten. I same lei gjekk forbodet mot at tilreisande dreiv jakt i Finnmark. Meininga var at handelsselskapa skulle ha einerett til oppkjøp av pelsverk. 40 Værfolket må ha sett retten til dei nære fiskeklakkane som nødvendig og rettferdig, for tilflyttarane i væra var heilt avhengige av tilførslene sørfrå. At samane og andre innover i fjordane såg det på same måten, er mindre sannsynleg. Det går nemleg fram av dei årvisse oversiktene i tingbøkene at samane hadde langt mindre gjeld til kompania enn værfolket, sjølvsagt av di dei hadde eldgammal kunnskap og teknikk for å leva av naturgoda i landsdelen. Slik kunnskap og teknikk hadde innflyttarane lite av.

Andre middel til å halda oppe og auka folketalet var å frita norske innflyttarar for skatt og å bruka Finnmark som deportasjonsstad for straffedømde og som fristad for slike som hadde gått fallitt. 41

Også grensetraktaten 1751 hadde Finmarkens Opkomst som eitt av sine mange formål. Det galdt å sikra eit oppland for påtenkte byar og handelsstader langs kysten og dermed hindra at handelsmenn frå Botniska viken fekk hand om varene frå indre Finnmark. Viktigare var nok at Lappekodisillen garanterte retten for norske og svenske reindriftssamar til nødvendige naturgode på begge sider av den nye grensa, heilt fram til grensesperringa mot Finland kom eit hundreår seinare.

Vurdert i ettertid og målt i folketal ser det ut til at politikken Finmarkens Opkomst hadde liten verk­nad. Den framifrå folketeljinga for Danmark og Norge 1801 (med namn på innbyggarane) har folketalet 7 700 for Finnmark. 42 Det vil seia 0.9 % av folketalet 883 000 i heile Norge. Og når vi her må rekna inn den særlege eingongstilveksten i folketalet som følgde av grensetraktaten 1751, kan vi seia beint ut at distrikts­politikken frå Kjøbenhavn var mislykka. Men dei nordmenn som var særleg avhengige av tilførsler ­utanfrå, såg nok likevel handelsmonopola som nødvendige.

På denne bakgrunnen frå 1700-talet er folketeljinga 1875 av stor interesse. Da var folketalet i Noreg fordobla frå 1801, til 1 813 000. Men i Finnmark var folketalet meir enn tredobla frå 1801, til 24 200. 43 Og 1.3 % av innbyggarane i riket budde i 1875 i Finnmark. Auken var altså både absolutt og relativ. Denne utviklingsretninga har seinare halde seg. 44 Årsakene til auken er mange. Her skal peikast på to sikre årsaker, den eine er folkevekst i andre riksdeler og land med påfølgjande utvandring til Finnmark, den andre er sterkare utnytting av naturgoda i Finnmark enn tidlegare. Begge årsakene kan plasserast innanfor ein allmenn og vanleg forklaringsmodell for ut- og innvandring, nemleg push or pull, trykk eller trekk. Det er sikkert at både i Sør-Norge og i Nord-Finland vart folketalet altfor høgt utover 1800-talet, sett i forhold til den tids utnytting av naturgoda. Men sterkare enn trykk-faktoren for utvandrarane var nok trekk-faktoren for innvandrarane til Finnmark. Likevel skal ein ta med ein tredje årsaksfaktor, nemleg svært sterk naturleg vekst. Etter 1875 kan veksten i hovudsak tilskrivast fødselsoverskot. Dette hadde samanheng med dei store naturgoda, fridommen til å etablera seg og den lette tilgangen til jord og tomter. Giftemålsalderen i Finnmark var mellom dei lågaste i landet både for menn og kvinner, og naturleg nok kom det mange barn til verda.

Finnmark fekk i alle fall ein avgjerande Opkomst på 1800-talet, målt med auka folketal. Denne nye Finmarkens Opkomst har fiskeria frå og med 1830-åra som si første og fremste årsak, som andre årsak den lette tilgangen på buplassar på kysten og langs fjordane. Sannsynlegvis har det nesten alltid vore særs rikeleg med fisk i fjordane, langs kysten og på bankane utanfor Finnmark. Men avstandane til marknadene gjorde at fiskeria ikkje vart utnytta kommersielt slik som lenger sør. Endringane i fiskeria i Finnmark var med andre ord ein overgang frå i hovudsak subsistensfiske, altså fiske til mat for familien saman med noko kommersielt fiske for faste marknader, til sterkt auka kommersielt fiske for mange og nye og ulike slag marknader. Etter at fiskerilova 1830 slo fast prinsippet om fritt hav og så lenge fisketilsiga mot Finnmarkskysten syntest – og verkeleg enno var – uuttømmelege, så lenge var det berre spørsmål om fleire fiskarar og fraktefarty for å utvikla ein ny og marknadsretta næringsveg.

Nokre tilflyttarar slo seg til som bønder i Alta og Porsanger. Det var stort sett tilflyttarar frå Sør-Norge. På 1800-talet slo kvenane seg helst ned i Varanger, først som bønder. Men dei fleste norske tilflyttarane drog til fiskeværa og tettstadene langs kysten eller slo seg ned langs fjordane. Der kunne dei få så å seia gratis buplass og dei kunne hausta vinterfôr til ei ku eller to og nokre sauer. I fjorden var det fisk nok til henging og salting. Attpåtil kunne både samar og nordmenn og kvenar bytta fisk i framifrå russisk mjøl og andre nyttige varer som pomorane kom med sommarstider.

Denne Finmarkens Opkomst på 1800-talet, målt med sterkt stigande folketal, innebar sjølvsagt tilsvarande aukande bruk av naturgoda i Finnmark. Kva tenkte så folk om retten til å bruka naturgoda fram til 1860-åra?

Tilflyttarar har opplagt meint at dei hadde like rett som dei innfødde til å ta område og naturgode i bruk, mellom anna av di auka busetting i Finnmark var positivt vurdert av styresmaktene.

Og dei som i generasjonar hadde budd i Finnmark? Det veit vi enno ikkje noko sikkert om. Det var motvilje mot at tilflyttarane tok i bruk fiskeklakkane langs fjordane og kysten i lange tider etter at fisket vart gjort fritt i 1830. Linesettsystemet langs Varangerfjorden gjekk i oppløysing fram mot 1860-åra. Likevel har fisket fram til 1860-åra skjedd med såkalla passive reiskapar, slik at det ikkje kan ha vore tale om overfiske, enn seia rovfiske. Den tids fiskemåtar var ingen fare verken for lokale fiskebestandar eller for dei årvisse gyteinnsiga. Difor kan det neppe ha vore allmenn motvilje mot meir kyst- og fjordfiske, sjølv om konkurransen vart stor på nokre fiskefelt. Og slett ikkje kan det ha vore motvilje mot meir busetting i fiskeværa på yttersida. Men det er sannsynleg at dei som alt budde langs fjordane, har mislikt at det kom fleire og ville ha sin del av naturgoda på landjorda. For alle trong å hogga ved og å hausta vinterfôr til ei ku eller to og nokre sauer. Det må ha blitt kapping og ofte strid om vedskog og utslåtter.

Den iaugefallande moderniseringa av fiskeria gjorde at embetsverk og tilflyttarar tok til å sjå med kritiske auger på dei tradisjonelle samiske bruksmåtane av naturgoda i Finnmark. Dei meinte at desse bruksmåtane var gammaldagse, at sjøsamiske sesongflyttingar og samisk livsform i det heile var tilbake­ståande, samanlikna med både sørnorsk og kvensk jordbruk og feal. Tankane om utvikling eller evolusjon frå lågareståande utnytting og rein hausting av naturgode fram mot moderne jordbruk var allment tankegods både i Norge og i Europa elles sidan andre halvdel av 1700-talet. Frå 1840-50-åra vart modernisering det overordna synspunktet for jordbrukspolitikken i Sør- og Midt-Norge. Frå same tid byrja ei nedvurdering av tradisjonelle samiske bruksmåtar eller av det som no gjerne blir kalla kombinasjonsnæringar.

1.2.2.4 Reindrifta

Fram til 1800-talet var reindrifta den livsforma og næringsvegen som merka minst til offentlege inngrep og reguleringar.

Innanfor det noverande Finnmark har det vore tamreinhald både langs kysten og i innlandet i lange tider, langs kysten heilt til åra etter grensesperringa 1852. 45 Men såvidt ein no kan forstå, har den nomadiserande reindrifta alltid hatt sitt største omfang i Sverige, i den delen av Lappland som grensa mot Troms og nordre Nordland. 46 Difor er det ikkje tilfeldig at det første utkastet til Lappekodisillen 1751 vart laga på svensk side. 47

Det kan tenkast at den nomadiserande reindrifta innanfor det noverande Finnmark hadde lite omfang fram til slutten av 1600-talet. I så fall er det ei mogleg forklaring på at fram til 1670-åra er det ikkje kjent klager over fjellsamane si reindrift langs kysten. Men på tinget i Varanger i februar 1679 klaga Varangersamane over korleis fjellsamane gjorde stor skade og Fortred på dei Reinpladtzer som med rette høyrde Varangersamane til. Fjellsamane hadde fått for vane å føra ei heil mengde rein dit og fjellreinen åt opp den reinmaten som fjordsamane hadde samla for å fø sin eigen rein. Fogden gav Varangersamane medhald og truga med å straffa fjellsamane om dette tok seg oppatt. – Ei anna – og kjeldekritisk – forklaring er nok at på slutten av hundreåret tok kongelege kommisjonar opp klager mot både fjellsamar frå innlandet og mot fjellsamar frå kysten – og jamvel som forhøyr. I 1682-83 og i 1688 klaga Varangersamane over fjellsamane frå innlandet. I 1690 klaga fjellsamane langs heile kysten frå Tana til Talvik til Adelaer-kommisjonen. I Talvik fekk såleis kommisjonen høyra at fjellsamar frå innlandet trengde inn på voris Søefielde med deris tamme Dyr. Tilsvarande klager er kjende frå Talvik 1692 og frå Kjøllefjord i 1697. Innlandssamane kom frå siidaene Kautokeino, Avjovarre og Utsjok. Kanselliråd Adelaer rådde i 1690 til at kongen – ved amtmannen – skulle avdela område i fjella for kvar tingstads allmue slik at ein kunne unngå konfliktar i framtida. Slik var det ordna i det svendske Lapland, konkluderte Adelaer. Det kan tenkast at rådet førte til at folk langs kysten tok til å klaga på tinga over inntrenging på deira område. Men amtmann og fogd kunne likevel ikkje gjera anna enn å koma med formaningar. Elles kom det både da og seinare – særleg i 1740-åra da grenseforhandlingane byrja – tilsvarande klager frå samane i fellesdistrikta, altså i dagens indre Finnmark, over at sjøsamar med tamrein trengde inn på deira lavbeite og villreinfelt om vinteren.

Samla sett har altså nomadiserande reindriftssamar frå innlandet og kysten i løpet av 1600- og særleg 1700-talet teke i bruk både det noverande Finnmark, Nord-Troms og lavbeita lengst nord i (det noverande) Finland. Ørnulv Vorren har rekonstruert hovudliner i det meste av flyttemønstret i det noverande Finnmark på 1700-talet. 48 Det kan ikkje vera nokon som helst tvil om at slike flyttemønster byggjer på eldgamle og opphavlege villreintrekk. 49 Ved regelmessig bruk av trekka som flytteleier gjennom lang tid – eit par hundre år minst – har flyttingane blitt til faste brukssedvanar og sedvanerett. Ikkje i noko tilfelle kan det vera tale om at flyttemønstra er fastlagde av norske og svenske styresmakter og embetsmenn. Like sikkert er det at flyttsamane både frå innlandet og frå kysten må ha meint at for nomadiserande reindrift var det nødvendig med både lavbeitet i innlandet om vinteren og grasbeitet langs kysten om sommaren. At det frå tid til anna kunne bli beitekonfliktar mellom grupper av reindriftssamar frå kysten og frå innlandet – eller i forhold til meir eller mindre fastbuande folk langs kysten – , endrar ikkje at kvar av partane har meint å ha rett til bruk og til si livsform. Kanskje var det ikkje så vanskeleg å halda oppe ein sedvanerettsleg rettsorden om at dei ulike gruppene av reindriftssamar hadde kvar sine område for vinter- og sommarbeite. For flokkane var små, og dyra hadde høg tamheitsgrad. Og dessutan kan ein nok rekna med at den såkalla verde-skikken – dvs. utveksling av nyttige tenester og varer mellom reindriftssamar og fastbuande – har gjort at motsetningar ikkje vaks til varige konfliktar. 50

I all hovudsak vart ein sedvanerett av dette slaget halden oppe og gitt lovs kraft med Lappekodisillen til grensetraktaten mellom Norge og Sverige 1751.

Ved ca 1815 ser det ut til at det var utbreidd meining at reindriftssamar og fastbuande hadde like rett til beite for dyra sine. Også amtmannen meinte det. Ein skal ha klart for seg at berre i reine unntakstilfelle var det tale om dyrka eng. Det vanlege var å hausta vinterfôr for buféet på slåtter av ulike slag, og her var det aldri gjerde. Ein velakta og velståande reindriftssame frå Polmak skreiv ca 1825 om spørsmålet til amtmannen. Han skreiv at både bufé og rein trong grønt og friskt gras om våren og føresommaren. Difor hadde dei fastbuande og reindriftssamane rett til å la dyra beita i dalen. Men når det tok til å bli beite i fjellet, da skulle både rein og bufé til fjells – dei skulle ikkje beita opp det buféfôret som no skulle veksa i korte sommarmånader. Amtmann Cappelen tykte at dette var både rett og rimeleg, og han let tinglysa ordninga for Kautokeino og Avjovarre i februar 1827. 51

Men det hardna til utover 1800-talet med strid og konfliktar om beite i låglandet om våren og på føresommaren, særleg i Vest-Finnmark, og før grensesperringa 1852. På våren og føresommaren galdt det flyttinga over strekningane ut mot dei rike sommarbeita ytst på kysten. Her var det ikkje til å unngå at reinen søkte til det første grønne graset ved sjøkanten, og helst til slåttene. Om hausten, i brunsttida, galdt det flytting av mange flokkar til vinterbeitet, og framom stakkar med sommarhøy som lokka reinen meir enn det visne haustgraset på bakken. Problema følgde av utvisingsmåten for amtssetlar og skjøte – at slåtter og høystakkar ofte låg langt frå buplassane -, av at talet på buplassar og utviste slåtter steig i takt med folketalet i Finnmark, og endeleg av høgare reintal.

Problemet vart akutt med grensesperringa mellom Norge og Finland for reinbeite 1852, Finskekilen i retning mot Nord-Troms medrekna. Grensesperringa innebar for det første at dei norske reindriftssamane ikkje fekk tilgang til lavbeita i Finland i vinterhalvåret, og for det andre at dei knappe lavbeita på norsk side av fjellet difor måtte vernast. Den enkle forklaringa er at tørt reinlav blir sprøtt. Dersom reinlavet da blir trakka ned, kan det ta frå 10 til 20 år før reinen på ny finn lavbeite i området. All rein måtte altså ned frå fjellet og ut til kysten i sommarhalvåret. Dette hadde skjematisk sett to følgjer.

For det første måtte reindriftssamane frå kysten, dvs. dei som før 1751 vart kalla privative norske fjellfinnar, no registrera seg som heimehøyrande i innlandet (særleg Karasjok og Polmak) for å sikra seg rett til lavbeite der. Ein sedvanerettsleg førsterett til sommarbeite ved kysten må difor etter kvart ha gått tapt for kystsamane. Og registreringa i innlandet kan ha ført til strid mellom innlandssamar og kystsamar om dei knappe lavbeita.

For det andre vart stillinga for reindriftssamane i Kautokeino alvorleg forverra. Dei hadde sommarbeita sine mellom Altafjorden og Lyngen. Med eit blikk på kartet forstår ein kor vanskeleg flyttinga måtte bli, etter at Finskekilen var sperra. Svært mange Kautokeinosamar valde å ta utflytting til Nord-Sverige for å nå sommarbeita i Nord-Troms. Og dei som vart verande i Kautokeino og søkte sommarbeite på Loppahalvøya og Stjernøya, måtte ta seg fram på det smale Alteidet der bønder vakta grønt gras på føresommaren og høystakkane sine i utmarka om hausten. I 1850-åra kan ein finna innbyrdes motsette meiningar hos embetsverket i Finnmark om retten til beite og til utslåtter, frå nærast naturrettslege meiningar om reindriftssamane sine hevdvunne rettigheiter til flytteleier og beite til strikte meiningar om dei fastbuande sin absolutte eigedomsrett til utslåtter og beiteland for buféet. 52 Hos folk flest og på begge sider kan ein rekna med tilsvarande absolutte rettsoppfatningar.

Elles seier det seg sjølv – og ikkje berre ut frå Lappekodisillen – at reindriftssamane på norsk side har meint at dei hadde gammal rett til å halda seg i Finland i vinterhalvåret, og at samar på finsk side har meint at dei hadde tilsvarande gammal rett til opphald ved den norske kysten i sommarhalvåret. Difor må samar på begge sider av grensa ha sett på sperringa som ein urett.

Men grensesperringa 1852 var utanrikspolitikk og ei fullbyrda kjensgjerning frå den tid av, både frå russisk og norsk-svensk side.

1.2.2.5 Oppsummering for tidbolken 1690-åra – 1863

I den lange tidsperioden frå 1690-åra til 1860-åra er det altså sannsynleg at bruken av naturgoda har vore langt meir prega av brukssedvanar – eventuelt forsterka til lokal og regional sedvanerett – enn av inngrep og reguleringar frå styresmaktene. Reindrifta var nok den livsforma og næringsvegen som merka minst til offentlege inngrep og reguleringar. Det same gjeld for området indre Finnmark, både før og etter at grensa kom i 1751. Men utover 1800-talet har styresmaktene gjort seg noko meir aktivt gjeldande enn tidlegare, i alle fall langs kysten med litt utbygging av hamner, dei tre byane og nokre fiskevær og med å utferda amtssetlar.

I bruken og brukssedvanane har vi dermed for oss oppfatningar av retten til naturgode som furu- og bjørkeskog, høvelege buplassar med nødvendige naturgode som skog, beite og slåtteland, fjord- og kystfiske, flytteleier og beiteland for tamrein gjennom ein periode på om lag 170 år. Dette gjeld for heile Finnmark.

For naturgode etter naturgode let det seg fastslå at bruken nok har endra seg ein del gjennom perioden. Men det er utanfor all tvil at bruken i hovudsak kan førast både eit par hundreår attanfor 1690 – som tamreindrift og marknadsfiske – eller mykje lenger attende, som bruk av skogen, av beite, av fisken i fjorden og sjølvsagt av vilt og innlandsfisk. 53

Denne bruken av naturgoda har vore nødvendig for å halda oppe livet. Bruken har vore livsnødvendig. Følgjeleg er det også utanfor all tvil at dei som budde i Finnmark i denne perioden – i hovudsak samar, men også tilflytta nordmenn sørfrå og kvenar austfrå – har meint at dei hadde rett til å bruka naturgoda.

Slike rettsoppfatningar må ha vore grunnleggjande, også i den forstand at dei som frå gammalt heldt til i eit område, ville ha førsteretten til å bruka naturgoda der. Såleis måtte kvenane som med svensk støtte slo seg ned i Tanadalen og i Avjovarre på 1700-talet også ha samtykke til det frå samane der. 54 Og Peter Schnitler la merke til i 1745 at samegrupper særleg i Aust-Finnmark rekna naturgoda der dei heldt til, som sine. Nordmenn og samar frå Varanger måtte såleis be samane i Neiden om forloff til å hogga tømmer, sjølv om dei vel aldri vart nekta å sleppa til i skogen der. Tanasamane var derimot strengare. Dei slapp verken Varangersamar eller nordmenn til å fiska laks langs Tana opp til Storfossen. Kanskje har det gjennomgåande vore slik som ein reindriftssame frå Utsjok vitna for Schnitler, – at 20 år tidlegare hadde Laxefiords Finner givet ham Lov at sidde der ved Veinæss [om Sommeren], naar han ikke kom deres England med sine Reen for nær.55 Her skimtar vi sannsynlegvis eit sedvanerettsleg prinsipp for bruken av naturgoda når nye brukarar melde seg i området. Ein kunne kalla det vettug folkeskikk frå dei nye brukarane si side. Likevel hadde lokalfolk den grunnfesta oppfatninga at i nærområda hadde dei ­førsteretten til naturgoda, også når det var mykje av dei, som beite om sommaren, furu i Neiden eller laks i Tana.

Den svenske ordninga med individuelle lappskatteland har ikkje har vore innført administrativt i dei såkalla fellesdistrikta fram til grensetraktaten 1751. Men ut frå dei svenske tingbøkene er det sikkert at samebyane Kautokeino, Avjovarre og Utsjok med rettens hjelp fekk fastsett grenser mellom samebyane, at nokre familiar hadde allment godteken rett til særlege fiskevatn og at det kunne hevdast rett for familiar til slått på elvenes og myrar. Etter 1751 inneheld dei norske tingbøkene ikkje tvistemål om retten til naturgode når det gjeld indre Finnmark. Så lenge slike sider ved forholda i indre Finnmark frå 1600- til 1800-talet ikkje er utforska, så lenge kan ein berre seia at i denne tida har folk rådd aleine over naturgoda i desse veldige områda, med andre ord at samiske rettsoppfatningar har vore bortimot einerådande. Her var minimal tilflytting og minimale inngrep frå styresmaktene. 56

Det er absolutt ingen grunn til å tru at det regionale og lokale embetsverket og sentraladministrasjonen i Kjøbenhavn og i Christiania har meint at folk i Finnmark ikkje hadde rett til å bruka naturgoda i landsdelen. Tvert i mot – og av den lettforståelege grunnen at det var politisk viktig at det budde flest mogleg menneske i Finnmark. Og i hovudsak måtte dei leva av det landet gav.

Dermed er det også lett å sjå linja i statens politikk i denne perioden: Å regulera den tradisjonelle bruken av naturgoda i Finnmark slik at dei kunne vera livsgrunnlag for eit høgare folketal og for lønnsame næringar, for Finmarkens Opkomst.

Men sperringa for reinbeite over grensa Norge – Finland 1852 var til stor skade for reindrifta, særleg i Vest-Finnmark. Og indirekte hadde sperringa skadelege følgjer for jordbruket her. 57 I dei følgjande åra såg både embetsverket, Indredepartementet og Stortinget seg om etter utvegar for om mogleg å avbøta skadane.

1.2.3 Frå 1863 til 1960-åra. Rettsoppfatningar om bruk av naturgode i forhold til jordsalslovene av 1863, 1902 og 1965

1.2.3.1 Jordsalslova av 1863

I 1863 vedtok Stortinget Lov om Afhændelse at Statens Jord i Finmarkens Landdistrict. Her vart det for første gong sagt direkte og i ordinært norsk lovverk at den grunnen i Finnmark som ikkje var avhenda eller seld, var statens jord. Men tankegangen med tilhøyrande praksis var langt frå ny. Lova av 1863 formaliserte ein meir eller mindre konsekvent språkbruk hos embetsverket sidan 1690-åra. Etter 1863 og fram til 1960-åra var uttrykket statens jord (grunn) i Finnmark einerådande i all offisiell språkbruk. 58

Likevel var det ikkje hovudformålet med lova å formalisera denne språkbruken. Formaliseringa har snarare tent som ein allmenn legitimasjon for statleg regulering av bruken av naturgoda i Finnmark.

For det er påfallande at den første paragrafen i jordsalslova inneheld eit vidtgåande avhendingsforbod for statens grunn. Forbodet fekk denne plassen ved at Næringskomité nr. 2, der Schweigaard hadde vore formann gjennom mange år, gjorde ei prinsipiell endring av lovutkastet i proposisjonen. Næringskomitéen skreiv i si innstilling til Odelstinget om

«Forbudet mod at skille sig ved Jord som i Districtets Interesse bør forblive uafhændet, ... at denne Grundregel bør udtales i en uafhængig form og som Lovens Begyndelse.» 59

Og Stortinget sette samrøystes dette allmenne avhendingsforbodet, med sine presiseringar, som § 1 i jordsalslova frå 1863.

Presiseringane av avhendingsforbodet hadde det til felles at ut frå Districtets Tarv skulle følgjande naturgode ikkje avhendast til privat eigedom:

• Sommarbeite for bufé og tamrein, torvmyrar,

• daverande og påreknelege framtidige flytteleier for rein og ferdselsvegar for folk,

• ikkje dyrkbare utslåtter,

• strandstrekningar som var eller pårekneleg ville bli nødvendige til rorbuer og fiskehjellar.

Når Odelstinget sette avhendingsforbodet fremst i jordsalslova, heng det openlyst saman med at Stortinget samstundes hadde til behandling ein proposisjon om fullt erstatningsansvar for flyttsamar for reinskade på innmark og næraste utmark. Odelstinget avviste proposisjonen, etter innstilling frå den same Næringskomité nr. 2. 60 Dei tre første presiseringane av avhendingsforbodet skulle hindra at statsgrunnen vart disponert slik at det i framtida kom enda fleire konfliktar mellom reindrift og jordbruk. Difor vart avhendingsforbodet frå 1863 følgt opp med Lov om Ordning af Jordforholdene i Finmarkens Amt i 1869. Den gav heimel for dømmande kommisjonar til å arrondera jordbrukseigedommar, særleg slik at dei var til minst mogleg ulempe for reindrifta. Heile tre kommisjonar arbeidde med dette i Altafjordområdet, ein fjerde langs Tana og i Lebesby. 61

Presiseringane av avhendingsforbodet i § 1 innebar dermed lovfesta vern av visse tradisjonelle bruksmåtar av statens jord i Finnmark. Når statens jord vart brukt på dei nemnde måtane, skulle jorda ikkje af­staaes Private til Eiendom. På den andre sida inneheldt § 9 tilbod om skjøte til eigedom for dei som hadde amtssetlar, eller som hadde dyrka og gjerda inn jord, eller som hadde bygd hus på ein buplass. Difor var begge paragrafane samla sett ei vidareføring av prinsippa i jordutvisingsresolusjonen 1775, av § 6 om slike naturgode ( Herligheder) som framleis skulle liggja til felles bruk, av § 7 om at dei utviste buplassane skulle overlatast til eigedom, og av læra om kongens grunn (§7 c i resolusjonen, og skjøteformularen pkt. 3).

Sjølve initiativet til jordsalslova vart teke av forstfolk. Det skulle skipast ein statleg skogadministrasjon i Finnmark som elles i riket. Jordsalslova 1863 og skoglova 1863 var samordna. Dei vart sanksjonerte på same dag og bar difor same dato. Skogadministrasjonen i Finnmark skulle sjølvfinansierast med eit fond av inntektene ved sal av dyrkbar statsjord til høgstbydande på auksjon, det såkalla Finmarkens skogfond. 62 Skogvernet og framhjelp av jordbruk var framhald av tradisjonell politikk frå tidlegare tider. Men det var òg ledd i ei riksomfattande modernisering av næringsvegane skog- og jordbruk, med så tidstypiske innslag for 1860-åra som sal på auksjon til høgstbydande. Målet var at også Finnmark skulle få driftige og investeringsviljuge sjølveigarbønder. 63

1.2.3.2 Korleis vart den første jordsalslova motteken i Finnmark?

Lovfestinga av uttrykksmåten statens jord har neppe møtt motstand eller motvilje, da, men sannsynlegvis heller ikkje i resten av 1800-talet. Sjølve innhaldet av lova har vore langt viktigare.

Sannsynlegvis såg folk flest i heile Finnmark det som rett og rimeleg at dei presiserte og tradisjonelle bruksmåtane av naturgoda på statens jord vart verna med avhendingsforbodet i § 1. Det er i alle fall ikkje hittil kjent avvisande reaksjonar.

Det vart ikkje noko av auksjonssal av statens jord til høgstbydande. I staden kom sal etter særs rimeleg takst eller forpakting. Det tyder på at folk har sett det som rett og rimeleg at dei skulle få kjøpa eller forpakta buplassar med tilhøyrande grunn på lempelege vilkår. Og skogfondet fekk det meste av inntektene sine frå brennevinsavgifter. Den statlege skogadministrasjonen la an på eit strengt vern av barskogen, og regjeringsadvokaten fekk godkjent av domstolane at det var tjuveri å hogga furutre utan utvising. Folk avfann seg etter kvart med det, – kanskje var utvisinga ikkje så dyr? Og ingen vart dømde for å hogga brensel i lauvskogen. 64

Vernet av sentrale naturgode på statens jord vart ståande, i form av eit avhendingsforbod for statsgrunn med slike naturgode. Slik har vernet stått som stamma i dei to følgjande jordsalslovene. Forbodet mot sal fekk plass som § 1 i jordsalslova 1902 og som § 2 i jordsalslova 1965. Salsforbodet frå 1863 er med andre ord det eldste lovgrunnlaget for at 96 % av grunnen i Finnmark ikkje er selt til private, men framleis er statens grunn og ligg til ulike former for felles bruk.

1.2.3.3 Kva tenkte folk etter 1863 om retten til å bruka naturgoda på statens grunn?

For det første, jordsalslova 1863 gjorde minimale inngrep i tidlegare tiders bruk av naturgoda, av slik bruk som folk har halde for livsnødvendig og rettmessig.

For det andre kan ein rekna med at det har vore sedvanerettslege oppfatningar om bruken, altså at det var god folkeskikk å halda seg til gammal og fast bruk og dårleg folkeskikk å ta seg sjølv til rette utan vidare. Slik må det stort sett ha vore langs kysten av Finnmark der det overvegande fleirtalet no var i ferd med å bli fastbuande. Det er grunn til å tru at det har vore slik også i område med tilflytting. Dei som slo seg til langs fjordane og altså kom til ukjende landskap, var avhengige av god granneskap med dei som heldt til der frå før. Det same galdt nok dei som slo seg til i tettstader og fiskevær. For til fjord- og kystfisket trongst lokal­kunnskap. Den måtte tilflyttarane stort sett få av dei som budde i tettstadene og fiskeværa frå før. Dei kvenske innflyttarane til Varanger busette seg helst saman, slik at her vart det kvenske bygdelag med sterkt innbyrdes samhald. Dei kvenske innflyttarane fekk ord på seg som dugande bønder som kunne gjera seg nytte av naturgoda i sitt nye heimland. Med kvenbyar som busettingsform kunne dei lettare innføra moderne driftsmåtar enn med spreidd busetting.

For det tredje var det uunngåeleg at det også kom til konfliktar, der motsette oppfatningar av retten til naturgoda stod mot kvarandre. Det galdt framfor alt forholdet mellom reindriftssamar og bønder, anten det no var sjøsamar eller innflyttarar frå Sør-Noreg og Nord-Finland. Konflikten stod som tidlegare nemnt særleg i Vest-Finnmark og galdt konkret det nye grøne graset om våren og på føresommaren og tørrhøyet i stakkane om hausten. Men under låg den velkjende motsetninga mellom reindrifta som trong store areal med urørt natur og dei fastbuande som trong slåtteenger til fôr for buféet. Ut frå kvar sin livssituasjon må kvar av partane ha meint at dei hadde retten på si side. Og her kan ein nok alt på 1800-talet sjå ei innleing til velkjende motsetningar frå 1900-talet mellom kyst og innland, om retten til bruk av naturgoda på statens grunn.

1.2.3.4 Kva tenkte folk om tillegg til og omformuleringar av stamma i jordsalslovgjevinga?

Salsforbodet frå 1863 fekk ein del tillegg eller omformuleringar i jordsalslovene frå 1902 og 1965:

• forbod mot sal av skog og jord når det ville vera i strid med Landets Interesser (1902),

• forbod mot sal av jord til dei som ikkje brukte norsk til dagleg (Jordsalsreglementet 1902),

• forbod mot sal av område med mineralførekomstar der det kunne bli gruvedrift (1965),

• forbod mot sal av område som burde reserverast for fiskerinæringa (1965),

• forbod mot sal av område som burde reserverast for frilufts- og naturverninteresser (1965),

• forbod mot sal av område som bør være i statens eie ... av andre grunner (1965).

Men forbodet mot å selja statsgrunn som kunne brukast til bufébeite, vart teke bort i lova av 1965. Grunnen til det er uklar. Sannsynlegvis har det lovførebuande utvalet meint at bønder burde festa statsgrunn i utmarka til beite for småfé (sau) og på åremål. 65 Utmarksbeite for storfé var i tilbakegang, både i Finnmark og elles i landet. I staden kom overflatedyrka kulturbeite for det nye og tunge storféet (vel særleg det såkalla NRF eller Norsk raudt fé), også i nokre få deler av Finnmark. Av di det trongst investeringar i overflatedyrking og inngjerding av kulturbeita høvde det nok best for bønder å eiga grunnen.

Jordsalslova frå 1902 har fått eit dårleg ettermæle no mot slutten av dette hundreåret. Men Stortinget vedtok samrøystes 66 jordsalslova 1902 og med full kjennskap til det jordsalsreglementet som høyrde til lova. Denne lova utvida Districtets Tarv frå 1863 til Landets Interesser eller67 Distriktets Tarv som allmenn grunngjeving for å nekta sal av skog og jord i Finnmark. I hovudsak hadde sannsynlegvis Landets Interesser eit sikkerheitspolitisk motiv. Men tillegget Landets Interesserfølgt av konjunksjonen eller gav – i så fall – politisk dekning for at styresmaktene kunne bruka skjønn for å sjå bort frå Distriktets Tarv i visse tilfelle. Forbodet 1965 mot å selja grunn som bør være i statens eie ... av andre grunner var ei upresis sekkeformulering, enda meir vidopen for skjønn enn Landets Interesser frå 1902.

Eit prov for at samar og kvenar alt i samtida såg på språkklausulen som ein urett, er at Isak Saba 1906 vart vald til stortingsmann for Aust-Finnmark på eit program som mellom anna kravde oppheving av språkklausulen. 68 Saba sette fram kravet i Stortinget i 1907, men utan hell. Både jordsalslova og reglementet vart ståande til 1965.

Da Stortinget vedtok denne lova i 1902, må alle folkegrupper i Finnmark – dvs. samar, nordmenn og kvenar med norsk statsborgarskap i følgje statsborgarrettslova 1888 § 9 – ha meint at på statens grunn hadde dei rett til ein fast buplass med jord og naturgode, enten ved kjøp til eige eller ved forpakting. Bakgrunnen for denne rettsoppfatninga har rett og slett vore jordsalslova 1863 og tidlegare ordningar med amts- og plassetlar.

Men på bakgrunn av veksande misnøye i Finnmark tok dei tre representantane for amtet i 1914 til orde for ei lempeleg praktisering av språkklausulen. 69 Etter drøftingar på sentralt hald i Kristiania ser løysinga ut til å ha blitt praktisering etter lokalt skjønn ( det fri Princip), særleg bortforpakting for svært lang tid med høve til kjøp på vilkår av at jorda var dyrka når forpaktingstida var ute. Da ville i alle fall dei yngste i familien ha byrja å bruka norsk.Vilkåret om oppdyrking av jorda innebar nok at forpaktarar som framleis flytta sesongvis mellom buplassar, måtte gje avkall på denne gamle sjøsamiske livsforma. Eg har ikkje for min del sett i arkiva til Jordsalskontoret (Vadsø) og Direktoratet for statens skoger (no i Riksarkivet) at samar har blitt nekta kjøp av jord med grunngjeving i språkklausulen. Eg antar altså at folk flest i Finnmark alt frå 1902 har sett det som urimeleg og urettferdig å bruka språkklausulen mot samar. Og berre rundt 1905 og 1920 vart klausulen brukt mot kvenar. Men å sjå kvenar med norsk statsborgarskap, for ikkje å snakka om samar, som sikkerheitsrisikoar kan – etter mitt inntrykk – jamt over ikkje ha blitt forstått eller godteke i Finnmark.

Frå styresmaktene si side var språkklausulen eitt av mange ledd i den fornorskinga av Finnmark som dei hadde ført alt sidan 1860-åra. Heilt fram til 1960-åra sette språkklausulen eit offisielt mindreverdsstempel på samars og kvenars status som borgarar av den norske staten. 70 At Direktoratet for statens skoger frå og med 1958 let vera å kunngjera språkklausulen, 71 viser nok først og fremst ei vaknande skamkjensle hos sentrale styresmakter. Og § 6 i jordsalslova frå 1965 oppheva jordsalslova og reglementet frå 1902.

Forbodet frå 1965 mot å selja område med mineralførekomstar der det kunne bli gruvedrift, var eit utslag av allmenn norsk bergverkspolitikk med grunnlag i bergregalet, altså det særs gamle prinsippet om at mutbare mineral er statens eigedom. Rettsoppfatningane om dette forbodet må ha vore blanda. Gruvedrift krev store areal og er til skade for dei som brukte og framleis bruker naturgoda i området. Men dei fleste andre må ha sett det som riktig å utnytta jern, koppar og andre mineral i undergrunnen. A/S Sydvaranger vart skipa i 1906, altså etter at den andre jordsalslova vart vedteken i 1902. Det var fram til 1980-åra det største bergverket i landet. Både sikkerheitspolitiske og reint forretningsmessige grunnar tilsa stordrift i det tidlegare tynt folkesette Sør-Varanger. 72

Forbodet frå 1965 mot sal av område som burde reserverast for fiskerinæringa, var ei utviding av reglar frå 1863 og frå 1775. Forbodet innebar, allment sagt, eit vern om tradisjonell bruk av stranda på statens grunn i Finnmark, først og fremst til beste for fisket. Forbodet innebar også at statlege organ skulle forvalta stranda. 73 Også her har rettsoppfatningane vore blanda. Misnøye har det i alle fall vore hos dei som har sett vernet som ei sperre for eigne interesser.

Mellom områda som i følgje lova 1965 framleis bør være i statens eie, var dei som vedkom frilufts- og naturverninteresser. Dette var nytt. Salsforbodet av omsyn til friluftsinteresser avspeglar etterkrigstida med fritid, vegar, flyplassar, motorisert ferdsel – og fryseboksar i kvart eit hus. Allemannsretten til fornybare naturgode (molter, innlandsfisk, ryper) på statens grunn vart frå da av teken i bruk over heile Finnmark og av stendig fleire brukarar. Tilstrøyming av molteplukkarar sørfrå møtte motstand i Finnmark. Tilleggsparagraf 5a frå 1977 74 reserverte retten til å plukka molter for fylkets egen befolkning, med høve til å utvisa einerett til bestemte multeforekomster for m.a. bygdelag. Men slik einerett måtte ikkje stå i strid med andres særrett, slik som at reindriftssamar kunne plukka molter over alt der dei lovleg flytta med rein. Tilleggsparagrafen viser at regionale og lokale rettsoppfatningar med grunnlag i tradisjonell bruk kunne bli lovfesta, altså både allemannsrett for finnmarkingar, einerett for bygdelag og særrett for reindriftssamar.

Oppfatningane av retten til naturgoda som følgje av tillegg til og omformuleringar av stamma i jordsalslovene 1863, 1902 og 1965 har altså vore blanda. Sentrale styresmakter har gjort inngrep av overordna økonomiske eller sikkerheitspolitiske 75 grunnar, vanlegvis med samrøystes samtykke i Stortinget. Innbyggarar i Finnmark som hadde gagn av tillegg og omformuleringar, har naturleg nok sett slike lovfestingar som legitimasjon for sin bruk av naturgoda. Dette gjeld i første rekke folk frå byar og tettstader langs kysten. Berre eit lite fåtal av dei kunne på 1800-talet ta i bruk naturgoda i innlandet. På 1900-talet og særleg frå og med 1960-åra har det store fleirtalet av finnmarkingar sett det slik at dei har rett til å bruka naturgoda på statens grunn over heile fylket. Omvendt vart det naturleg nok for dei bygdelag som tradisjonelt har vore aleine om å hausta sine moltemyrar og fiskevatn og å setja rypesnarer. Frå først av såg dei på nykommarane utanfrå som interessante gjester. Men frå 1960-åra vart det ei stigande motsetning mellom den nye bruken frå folk utanfrå og bygdefolks bruk av sine gamle område. Mange bygdelag opplevde tilstrøyminga frå kysten og frå Sør-Norge som krenking og nedvurdering av folkeskikk og den lokale tradisjonelle rettsoppfatninga.

1.2.3.5 Kva tenkte folk om ikkje direkte lovfesta bruk av naturgode?

Her skal det berre nemnast to eksempel på slik bruk.

Fangst på sel og kval har – som alt nemnt – særs lange tradisjonar i Finnmark, på same vis som elles langs den norske kysten. Men særleg viktig har kval­fangsten vore i Varangerfjorden og for Varangersamane. Den industrielle kvalfangsten i Finnmark byrja i 1860-åra. Den utvikla seg til rovdrift på kval, til eit gigantisk ressurssløseri og til helseplager for dei som budde nær kvalkokeria. Etter kvart kom det fredningsreglar for å avgrensa fangsten til sommarhalvåret. Men med lov av 7. januar 1904 – og mellom anna med juridisk støtte i ei betenkning frå Det juridiske fakultet, ført i pennen av T. H. Aschehoug – forbaud Stortinget all kvalfangst (og ilandføring) utanfor Nordland, Troms og Finnmark for 10 år. Grunnen var den særs gamle og utbreidde overtydinga om at det var kvalen som jaga fisk til kysten. Det var samanfall mellom den tilnærma utryddinga av kval langs Finnmarkskysten og dei særs dårlege fiskeåra kring 1900. Fiskarar frå Finnmark, både nordmenn og samar, såg ein årsakssamanheng i dette. Dermed kom det til opprøret i Mehamn dei første dagane i juni 1903. Alle kvalfangstinnretningane der vart fullstendig raserte. Folk langs Finnmarkskysten har sett det slik at livsgrunnlaget deira var sett i fare. Difor meinte dei å ha retten på si side da dei gjekk til valdshandlingane i Mehamn. 76

Fjordfisket i Finnmark var livsnødvendig for folk langs fjordane sidan gammalt, for samane såvel som for tilflyttarane i nyare tid. Frå 1700-talet og særleg mot slutten av 1800-talet utvikla det seg til reine symbiosen mellom fjordfiskarane og dei russiske handelsmennene, dei såkalla pomorane. Dei kom vestover i sommarhalvåret med framifrå mjøl, for å byta i fisk. Frå slutten av 1800-talet vart fjord- og kystfisket tek­nifisert i aukande grad, og til skade for dei fjord­fiskarane som ikkje makta å henga med i motorisering og ny teknologi, særleg ulike former for notreiskapar. Ei følgje var at pomorskutene byrja å byta til seg fisk hos dei store føringsskipa ute i fjordmunningane, og at færre pomorskuter gjekk langt inn i fjordane for å byta til seg små kvanta fisk hos dei enkelte fiskarane. Det ser ut til at dette gjekk hardt ut over fleirtalet av samiske fjordfiskarar. På ulike stader av kysten vart det etter kvart allmenn meining at fredning av fjordstrekningar og forbod mot særs effektive notreiskapar var nødvendig. Somme stader og for nokre reiskapar vart det gjennomført slike reguleringar. Så kom den første verdskrigen 1914-18 og den russiske revolusjonen i 1917. Frå 1918 var det definitivt slutt med pomorhandelen og med det billege og gode russiske mjølet. Dermed vart 1920-åra ikkje berre ei krisetid, men jamvel naudsår for kyst- og fjordfiskarar i Finnmark, og særleg for dei samiske fjordfiskarane. For dei stod livsgrunnlaget reint ut sagt i fare. 77

Det er altså ingen tvil om at storparten av fjord- og kystfiskarane i Finnmark alt før den første verdenskrigen såg det slik at deler av den nye fangst- og fisketeknikken var til skade for deira tradisjonelle livsgrunnlag. Difor framkalla både kvalfangsten og ulike slag særs effektive fiskereiskapar rettsoppfatningar hos kyst – og fjordfiskarar av kva som burde vera rett, i motstrid med læra om fritt hav i den tids gjeldande rett for fangst og fiske. Slike folkelege rettsoppfatningar førde til lova frå 1904 med forbod i ti år mot kvalfangst utanfor dei tre amta i Nord-Norge og til nokre mindre fredningar i fjordmunningar og ytre fjordstrøk i Finnmark. Men ingen rettsoppfatningar i Finnmark om førsterett for lokalfolk til fjord- og kystfiske kunne vekka pomorhandelen til live etter 1918. Og dei nye fisketeknikkane var komne for å bli.

1.2.3.6 Rettsoppfatningar om bruk av naturgode særleg frå 1914-18 til slutten av 1960-åra

Med perioden 1914-18 til 1960-åra nærmar vi oss samtidshistoria, i den forstand at eldre menneske sjølv har opplevd denne tida og fortalt dei yngre om dei store endringane som har skjedd. Mange lesarar har altså sjølvstendig erfaringsgrunnlag for å vurdera dei framstillingane som er gitt av perioden i NOU 1994:21.

Difor har eg her valt først å visa til dei framstillingane som Hans Prestbakmo og Einar Richter Hanssen har gitt av korleis folk brukte utmarks- og naturressursar i denne tida. Forfattarane har ordna framstillingane sine 78 dels etter næringar og bustadsoner, dels etter kva slag ressursar det er tale om, og dei har gitt samandrag. Forfattarane har skrive særskilde avsnitt om rettsoppfatningar. Både bruken og rettsoppfatningane omfattar også moment frå åra etter 1970. Forfattarane har teke med desse momenta for å setja i relieff dei store endringane som har skjedd i Finnmark sidan 1918.

Her skal vi i hovudsak halda oss til avsnitta om rettsoppfatningar.

Hans Prestbakmo delte inn brukarane i tre hovudgrupper: Reindrift, fastbuande lokalfolk og den nyaste gruppa, folk i byar og tettstader. Avsnitta om rettsoppfatningar har han knytt til kvar av desse tre hovudgruppene. 79 Rettsoppfatningar hos gruppene kan falla saman – og dei kan stå i strid med kvarandre. Av strid har han gitt ei systematisk framstilling i hovudavsnittet Konfliktområder. 80 Særleg dette avsnittet trekker linjene frå mellomkrigstida til samtida.

Kort og fyndig sagt var – og er – rettsoppfatningane i reindrifta slik:

«Reineiernes oppfatning er stort sett at reinbeitene har de utnytta gjennom århundrer og at det er deres rettmessige felles bruksområder som de har krav på å få utnytte i framtida også.» 81

Lokalfolket i fjord- og innlandsstrøka i Finnmark var før okkupasjonen stort sett aleine om å nytta naturgoda her. Etter 1945 og særleg sidan 1960-åra har dei i stadig stigande grad fått konkurranse frå folk i tettstader og byar, først i fjordstrøka, så i innlandet. Konkurransen i fjordstrøka har også kome frå reindrifta. Felles for dei sedvanerettslege oppfatningane her var – og er – at naturgoda i utmarka var – og er – ein del av næringsgrunnlaget.

«Kombinasjon av flere næringer: Fiske i sjøen, innlandsfiske, fangst/jakt, husflid og jordbruk har vært vanlig i de samiske fjord- og innlandsstrøkene.» 82

Ei vanleg rettsoppfatning her er at lokalfolks bruk av naturgoda bør ha ei form for rettsvern, særleg for å kunna halda fast på kombinasjonsnæringane og busettinga.

Folk i tettstadene i Finnmark og særleg langs kysten har sidan 1960-åra i stadig stigande grad teke i bruk naturgoda i fylket, i hovudsak i kraft av allemannsretten til naturgode på statens grunn i Finnmark. Ein vanleg kommentar frå tettstadfolk til denne rettsoppfatninga er i følgje Prestbakmo:

«Vi må bare håpe at kommunene på innlandet ikke blir så restriktive at de stenger oss ute. De må vise solidaritet og vi må ha rett til å nytte ressursene der når de utnytter fisken i sjøen og reinbeitene her og vi må tåle ulempene ved det.» 83

Deretter har Hans Prestbakmo, som nemnt, peika på konkrete motstridande interesser og på konfliktar om bruk av naturgode i etterkrigstida i Finnmark. Avsnittet Konfliktområder84 omfattar såleis både faktisk bruk av og oppfatningar om retten til naturgoda. Summarisk er det også peikt på årsaker til konfliktar.

Einar Richter Hanssen skriv i si utgreiing først om menneska i dei tradisjonelle næringane reindrift, jordbruk og fiske og dei store endringane i deira bruk av utmarksressursane sidan 1918. Deretter skriv han om dei nye næringane knytte til bergverksdrift, kommersiell skogsdrift og vasskraftverk og til kommunikasjonar. Ei kort Oppsummering tener som overgang til det særlege sluttavsnittet om Rettsoppfatninger i Finnmark.

Med grunnlag i særs mange intervju både frå mellomkrigstida og frå etterkrigstida heilt til slutten av 1980-åra legg Richter Hanssen sterk vekt på dei sedvanerettslege oppfatningane om retten til bruk av naturressursane på statens grunn, eller på det han kallar hevdsskikken. Her er den samanfattande karakteristikken hans:

«Med grunnlag i slike utsagn må vi anta at hevdsskikken var alminnelig over hele Finnmark, særlig i mellomkrigstiden. Mange drev jordbruk uten å ha formell eiendomsrett i orden. På den annen side er det tydelig at man oppførte seg som om denne retten eksisterte. Folk respekterte med andre ord hverandres hevd.

Hevd ble i slike situasjoner oppfattet som likeberettiget med formell eiendomsrett. Det fremgår f. eks. av at strid om hevdvunne slåtter kunne sette like sterke følelser i sving som om de var privat eiendom.» 85

Hevdsskikken eller dei sedvanerettslege oppfatningane var altså eit slag folkeleg legitimering av den faste bruken av ressursane på statens grunn:

«Mange har oppfattet statsgrunn som fri, at den sto til befolkningens fulle og frie benyttelse.»

Slik resymerer Richter Hanssen endringane frå mellomkrigstida til etterkrigstida:

«Uansett hvilken oppfatning folk i Finnmark hadde om retten til ressursene i fylket, førte store avstander og dårlige kommunikasjoner i mellomkrigstiden i praksis til at de enkelte lokalsamfunn hadde kontroll over ressursene i sitt nærområde. Etter krigen forandret dette seg radikalt på grunn av bedre kommunikasjoner og økt velstand og fritid.

Det som befolkningen i de enkelte lokalsamfunn hadde opplevd som sitt (som sin bærmyr, sitt fiskevann, sitt jaktområde), ble det nå stilt spørsmål ved av andre grupper som turister, hytteeiere, folk fra andre lokalsamfunn o.l.» 86

Etter krigen vart formell eigedomsrett meir vanleg, og jordbrukarane slutta etter kvart å bruka utslåttene. Dermed gjekk hevdsskikken etter kvart i oppløysing. 87 Det kan sjå ut som om denne utviklinga i jordbruksnæringa var med og skjerpa motsetningar mellom dei fastbuande i kyststrøka og reindriftsutøvarane om retten til land og vatn.

Richter Hanssen sluttar si utgreiing med å nemna oppfatningar om retten til sjøfisket i fjordane og langs kysten. I vårt hundreår har oppfatninga jamt over vore at ingen eig fisken og at det står alle fiskarar fritt å driva sitt fiske med lovlege reiskapar. Men i 1980- og 90-åra har det frå fleire hald blant kystfolket kome krav om eksklusive rettar for lokalfolk til kyst- og fjordområda.

Utgreiingane frå Einar Richter Hanssen og Hans Prestbakmo i NOU 1994:21 kan med fordel lesast saman med andre framstillingar om det same emnet frå dei siste tiåra.

Først er her å nemna nok ein gong det store kapittel 3Finnmarksviddas kulturhistorie i NOU 1978:18A Finnmarksvidda – natur – kultur (s. 135-188). Denne kulturhistoriske framstillinga er skriven av medarbeidarar ved Universitetet i Tromsø, Institutt for musévirksomhet med avdelingane der. Den dekker busetting i Finnmark frå dei aller eldste tider og fram til 1970-åra, med særleg vekt på ressursutnytting – eller med andre ord bruken av naturgoda – og ulike former for busetting (den sjøsamiske flyttinga mellom faste bu- og fangstplassar til visse årstider, flyttingane med tamrein mellom innlandet og kysten, og den stadig fastare busettinga sidan 1700-talet). I framstillinga er det lagt vinn på å visa kvar folk slo seg til og dei ressursane som folk nytta i områda rundt buplassane sine. Her er ikkje staden til å referera desse innhaldsrike og ofte tettpakka sidene i detalj. Framstillinga bygger på kjeldesamling, feltarbeid og forskning gjennom lange tider, særleg ved Tromsø museum. Den gir hovudtrekk 88 i kunnskapen om emnet pr. 1978. Det slåande for meg som lesar er korleis busetting og bruk av naturgoda i busettingsområda til alle tider har vore to sider av same sak.

Så til to rettslege vurderingar av forholdet mellom lokalfolk og deira busettingsområde med naturgoda der.

Først eit av dei tre konkluderande kapitla i Sverre Tønnesens avhandling frå 1972 89 med overskrift Eiendomsretten til Finnmarksalmenningen. Kan det reises tvil om det er statens som 'eier' Finnmarksalmenningen – helt eller delvis ? (s. 301-308). For å få ei enklare og prinsipiell drøfting valde Tønnesen å la spørsmålet gjelda lokalfolket i Kautokeino, altså i hovudsak samar, og det han kalla Kautokeinoalmenningen. Han resymerte her argumenta for at det kan reisast slik tvil og gav så argument for og mot at Kautokeinofolk eig sin allmenning. Han ville ikkje sjølv ta stilling til om og korleis domstolane burde løysa problemet, men han nemnde nokre moment som eventuelt ville bli lagt fram for domstolar. Det sentrale momentet her var allmenningen som selve eksistensgrunnlaget (s. 307) for bygdelaga i Kautokeino heilt til den aller siste tida. Og som avsluttande kapittel i avhandlinga gav Sverre Tønnesen sine synspunkt på ei komande lov, nemleg at Stortinget burde innføra ei særleg allmenningsordning for Finnmark, med full eigedomsrett for den lokale befolkning (s. 315). 90

Otto Jebens har som medlem av Rettsgruppa under Samerettsutvalet gitt to større bidrag til utgreiinga i NOU 1993:34, dels dissensen til kap. 4 (s. 266-297), dels Vedlegg 2 Om bruk og rettsoppfatning i Finnmark under en historisk synsvinkel (s. 381-399). Framstillingane heng nær saman. Her vil eg framheva Vedlegg 2. Også Jebens tek utgangspunkt i bruken av naturressursar – eller naturgode – og ser bruk som uttrykk for rettsoppfatningar (s. 382-385). Ut frå bruken har både kystsamane og innlandssamane rekna vedkommande bruksområde som sine, kystsamane i alle fall fram til 1700-talet. Men med påverknad frå embetsverket og med den tiltakande norske og seinare kvenske tilflyttinga til kysten og kystområda har den opphavlege rettsoppfatninga hos lokalfolket her gått i retning av statens oppfatning av eiendomsrett til den usolgte jord idag (s. 392). Indre Finnmark har derimot hatt ei anna utvikling. Dette området, dvs. dei noverande kommunane Kautokeino, Karasjok og øvre del av Tana (eller det tidlegare Polmak) kommune, utgjorde storparten av dei såkalla fellesdistrikta som låg under svensk jurisdiksjon fram til 1751. Med støtte i Ellen Simma Fjellgrens utskrifter av dei svenske tingbøkene og doktoravhandlinga til Kaisa Korpijaakko-Labba 91 meiner Jebens at rettsoppfatninga om eigedomsrett til samebyområda har levd vidare frå tida før 1751 og fram til notida. Dette har vore mogleg av di nesten berre samar har budd her, av di innbyggarane hadde områda med alle naturgode aleine og til sin eigen bruk fram til 1960-åra, og av di læra om statens grunn ikkje har kome konkret til uttrykk i inngrep frå styresmaktene før den siste etterkrigstida. Det konkluderande avsnittet (IV.9, s. 398 f) i Vedlegg 2 har til overskrift

«Befolkningen i Indre Finnmark anser seg stadig som eneberettiget til bruk av alle naturressurser.»

Konklusjonen i Vedlegg 2 svarar til avslutninga på den nemnde dissensen til kap. 4. Ut frå ei samla intern- og folkerettsleg vurdering konkluderer Jebens s. 295

«at de beste grunner taler for at den samiske befolkning i området overfor den norske stat har krav på å bli anerkjent som eier av områdene i Indre Finnmark.»

Lina Gaski har i hovudfagsoppgåva si frå 1993 Utnyttelse av utmarksressurser; endringer i samhandlingsmønstre og kulturell betydning 92 studert bruken av naturgoda i utmarka i ei bygd i Tanadalen. Omtrent alle innbyggarane her er samar. Av di forfattaren sjølv er oppvaksen i ei anna bygd i Tana kommune, men har både samisk, kvensk og norsk bakgrunn, kan ho langt på veg sjå bruken av naturgoda innanfrå, slik som bygdefolka. 93 Det lokale grunnlaget for hovudfagsoppgåva er samtalar med bygdefolk om bruken før og om bruken no, dvs. dei tidlege 1990-åra da ho skreiv hovudfagsoppgåva. Ho bygger på samtalar med mange bygdefolk, slik at framstillinga av før er avbalansert og tilforlateleg. Forfattaren har dekning for at det no finst det ho kallar ein Kollektiv forståelse av felles fortid, trass i at bygdefolket har nokså ulike meiningar om framtidige ordningar av retten til land og vatn. 94 Lesarane får altså kort sagt ei framstilling av fortida slik den ser ut i manns minne no, altså i 1990-åra. Framstillinga er ikkje historie i den forstand at forfattaren bygger på leivningar eller kjelder frå før. Men ho har ei særs rikhaldig referanseliste over litteratur både om Finnmark no og om samfunnsvitskapleg teori.

Forfattaren har anonymisert bygda, alle stadnamn og alle informantar. Ho har kanskje gjort det ut frå ein etnografisk eller sosialantropologisk fagtradisjon, men sannsynlegvis særleg av di ho ser dei store endringane i bruken av naturgoda i denne bygda sidan 1950 – 60-åra som representative og typiske, ikkje berre for Indre Finnmark, men for heile Finnmark, og i ein viss forstand for enda vidare område og større tidsrom. 95 I slike allmenne eller samfunnsvitskaplege samanhengar kan det vera mindre viktig å stad- og tidfesta bygda og tidsrommet.

I vår samanheng er det derimot av stor interesse at bygda er Sirbma/Sirma, 96 altså ei bygd i Indre Finnmark, i øvre del av den tidlegare Polmak kommune. Hit kom få framande før den indre riksvegen gjennom Finnmark stod heilt ferdig i 1960-70-åra. 97 Fram til da hadde bygdefolket naturgoda i utmarka for seg sjølv, altså her særleg ryper, innlandsfisk og molter (s. 46-48), med fordeling mellom huslydane av fangst­områda, fiskevatna og moltemyrane etter sedvane (s. 48-53). Det var rikeleg med naturgode, så fordelinga kan ikkje forklarast som ei nødvendig følgje av knappe ressursar. Men å bruka naturgoda var ein del av det å leva i Sirma, og det var ein nødvendigdel. 98 Dermed er det lett å forstå at folk hadde kunnskap om naturgoda. Difor let dei rypekyllingane gå i fred til vinteren kom og tida for snarefangsten. Og difor stelte dei vél med fiskevatn, elveosar og gytebekker og gjekk ikkje på grannars moltemyrar i dei åra da det var lite bær. For dei skulle leva i bygda og hausta naturgoda i utmarka, ikkje berre i år, men også i komande år. Dette var rettferdig og vettug eller rasjonell og med moderne ord berekraftig ( sustainable) og økologisk (eigenleg: hushaldsmessig) bruk av naturen og av dei fornybare naturgoda. Ingen hadde betre kunnskap om naturgoda i nærområdet til bygda enn bygdefolket sjølv. Difor hadde bygdefolket ein sjølvsagd råderett over naturgoda på statens umatrikulerte grunn. 99 Spørsmål om formell eigedomsrett til statens grunn var enno ikkje stilt.

Så kom moderniseringa også til Sirma. Vegen frå Tana og hit kom midt på 1960-talet. Og litt etter litt bilane og turistane, frå andre bygder i Finnmark og frå byane og frå sør i landet og frå andre land. Og frå vegkanten kunne snøscooterar og terrengbilar dra innover i utmarka, for å hausta naturgode i kraft av allemannsrett på statens grunn og stundom i kraft av betalte avgifter, – men ikkje til bygda. Sidan 1989 har reiselivsnæringa – også med basis i Sirma – jamvel arrangert villmarkssafari til innlandsfiske og rypejakt i det ville og urørte 'Sameland'. Bygdefolk mista litt etter kvart ansvaret for og den gamle råderetten over utmarksressursane. Dei opplevde det slik at kunnskapen deira om utmarka var lite eller inkje verd hos både regionale og nasjonale styresmakter. Dette er litt av bakgrunnen for dagens Kollektive forståelse av felles fortid i Sirma. Denne forståinga vart uttrykt slik i ein del av ei fråsegn frå bygdelaget i Sirma om turistplanar i nærområdet:

«Bygdefolket har gjennom uminnelige generasjoner utviklet en sunn måte å bruke og fordele bruken av sine nærområder på. Det første og største bud i denne kulturarven er at ressursområdene skal brukes, men ikke forbrukes. Våre forfedre har lært oss at man ikke skulle overbelaste naturen, men høste så mye av naturens gaver at ressursene stadig fikk fornye seg. Denne økologiske balanse er kanskje den mest betydningsfulle del av den samiske kulturarv fra våre forfedre.» 100

Det er grunn til å tru, saman med forfattaren, at slike kollektive forståingar av ei nærare eller fjernare felles fortid er å finna både i indre og ytre Finnmark. Dei stadfester det ein med vanlege arbeidsmåtar i historie og arkeologi kan finna ut om fortida her.

1.2.3.7 Rettsoppfatningar hos austsamane, ein minoritet i minoriteten

Grensekonvensjonen 1826 mellom Norge og Russland delte det norsk-russiske fellesdistriktet i Varanger. Til Norge fall Neidensiida og den vestlege delen av Pasvik-siida saman med kyststrekninga heilt aust til Grense Jakobselv. Til Russland fall det meste av den austlege delen av Pasvik-siida og heile Petsjenga-siida.

Alle austsamane hadde sidan 1330-åra vore skattskyldige til Norge, tilsvarande at Novgorod – og frå slutten av 1400-talet Russland – hadde skattekrav mot samane vestover til Lyngen. Men dei russiske skattekrava vest for Varanger vart avvikla ved Teusinafreden 1595 mellom Sverige og Russland. Frå same tid avviste Russland framande skattekrav aust for Varanger. Dei tre siidaene som da stod att, vart om sider til det norsk-russiske fellesdistriktet i Varanger. Her tok Norge skatt av samane til 1826. Austsamane høyrde til den ortodokse ( greskkatolske) kristendomsforma og hadde særleg tilknyting til klosteret i Petsjenga. Berre det kyrilliske alfabetet var kjent for dei, ikkje det latinske. Varanger var ein fjern utkant i det russiske riket. Austsamane høyrde under russisk jurisdiksjon. Norske prestar og dommarar hadde ikkje noko her å gjera. I hovudsak rådde austsamane i Varanger seg sjølve. 101

Dei austsamiske siidaene var fast organiserte, sannsynlegvis fastare enn siidaene ( lappbyarna, samebyarna) i Sverige og (sidan 1809) Finland og innlandssiidaene i dei såkalla norsk-svenske fellesdistrikta (sidan 1751 indre Finnmark). Den klassiske skildringa av austsamane og deira faste samfunnsform er Vainö Tanner, Skoltlapparna (1929). 102

Det må seiast at inntil nyleg har få kjent til lagnaden for austsamane i Norge etter grensetrekkinga 1826. Da valde Pasviksamane å bli russiske statsborgarar, kanskje særleg på grunn av religionen. Etter ein revisjon i 1834 av grensekonvensjonen fekk dei halda på sitt gamle sjølaksefiske i Bøkfjorden og Jarfjorden. Men dei norske styresmaktene oppmuntra til norsk og kvensk busetting vest for den nye grensa og såg med stigande uro på at russiske undersåttar hadde særlege rettar på norsk territorium. 103 Kort sagt vart rettane avvikla i 1924, med ein konvensjon mellom Norge og Finland, og mot ei låg erstatning til den finske staten. 104 Det er ingen tvil om at Pasvik-samane meinte at dei hadde urgammal og hevdvunnen rett til sjølaksefisket på norsk side. Dei må ha opplevd den norske politikken som ei krenking av denne retten. Dei tapte.

Medan Pasvik siida vart delt på langs i 1826 og Pasvik-samane valde russisk statsborgarskap, valde samane i Neiden å bli norske statsborgarar. I NOU 1994:21 s. 323 set Einar Niemi ord på den gamle mistanken – omtala av Astri Andresen og Oscar Albert Johnsen – om at sjølve grensedraginga for Neiden vart slurvete gjort. Etter konvensjonen skulle statsgrensa mot Finland ha følgt den gamle siidagrensa og nådd sør til Enare. I staden vart grensa dregen lenger mot nord slik at Neiden siida vart delt på tvers. Dermed mista Neiden-samane det meste av sitt gamle haust- og vinterområde. Konvensjonen hadde ikkje gitt dei rett til å kryssa grensa med reinen sin. Likevel fekk dei heilt til i 1884 – og kanskje lenger – uformelt høve til å bruka dei gamle vinterbuplassane på finsk side. Her er ein av grunnane til at den særlege skolteflokken kunne halda seg til 1920-åra, rett nok med stigande vanskar. Men frå slutten av 1920-åra måtte Neiden-samane gje opp si særlege reindrift. 105

Neidenelva er ei framifrå lakseelv, og det er lett å forstå at Neiden-samane hadde sommarplassen sin på flatane frå munningen av elva og opp mot fossen. Oppe ved Skoltefossen hadde dei utvikla det særmerkte kastenotfisket som på austsamisk blir kalla livjelak. Nedanfor fiska dei med dragnot. Neiden-samane såg på laksefisket i fossen og nedanfor som sin særrett, på sedvanerettsleg grunnlag. At dei mista denne særretten i 1848, karakteriserte Sverre Tønnesen som et grått kapittel i norsk rettshistorie. Området under Skoltefossen vart kalla Skoltejorda. Det var ei fellesjord for Neiden-samane, og dei dreiv jorda i fellesskap. På Skoltejorda var det bygd eit kapell for St. Georg, truleg i siste del av 1500-talet. Og her var ein kyrkjegard for skoltesamane, tomter for hus og andre skoltesamiske anlegg. Denne jorda vart utskifta 1903-04 av Jordsalgskommisjonen og utan at Neiden-samane var spurde om samtykke. Den nære årsaka til utskiftinga var sannsynlegvis planane om å byggja eit kraftverk i Skoltefossen. Det trongst elektrisitet til den komande gruvedrifta i Kirkenes, i det området som ein gong låg til Pasvik siida. 106

I den lange tida etter 1826 har Neiden-samane hatt den oppfatninga at dei framleis har slike rettar til land og vatn som Neiden siida hadde før 1826, det vil seia eksklusive rettar i forhold til andre borgarar av den norske staten. Men styresmaktene og domstolane har ikkje godteke denne oppfatninga. Summarisk sagt har det rådande prinsippet vore lik rett for alle borgarar på statens grunn. Korleis desse to rettsoppfatningane har gjort seg gjeldande er eit hovudmotiv hos Steinar Wikan i boka hans om Grensebygda Neiden. Møte mellom folkegrupper og kampen om ressursene (1995). 107

1.2.3.8 Statens grunn i Finnmark

Som nemnt ovanfor (2.3) vart uttrykket Statens Jord i Finmarkens Landdistrict for første gong brukt i norsk lovverk i jordsalslova 1863. Men sjølve tanken er eldre. Den eldste kjende skriftfestinga er frå tinget i Hasvåg 1693, da fogd Niels Knag førde inn i Finnmark tingbok at det var embetsplikta hans å verna Hans K. M. land og Ejendom og difor fredlyste kongens Alminding og Skove udi Altens Tingsted. 108

Sverre Tønnesen konstaterte i 1972 at det fram til slutten av 1600-talet

«hittil ikke kjennes noen kongebud fra dette tidsrom hvor Kongen/Staten uttrykkelig erklærer å være eier av Finmarksalmenningen i privatrettslig forstand.» 109

Likevel har ordlegginga på tinget i Hasvåg 1693 samanheng med ordbruken – og realiteten – i Christian V's Norske Lov 1687, om Kongens Alminding. 110 Og seinare heldt tanken og ordbruken om Kongens land seg hos embetsverket og riksstyret, fram til den formelle lovfestinga 1863 og den tilsvarande ordlegginga i jordsalslova 1965.

I uttrykket statens grunn i Finnmark møter vi altså ein forvaltnings- og lovtradisjon sidan slutten av 1600-talet. Realiteten i forvaltnings- og lovtradisjonen var i hovudsak at staten og det regionale embetsverket regulerte den tradisjonelle bruken av naturgoda på statens grunn. Både styresmakter og folk i Finnmark meinte at denne bruken av naturgode var nødvendig og hadde gode grunnar for seg, og at den var rettmessig.

Karakteristikken statsallmenning ligg da nær, men ikkje i sørnorsk meining. Der var to skilnader.

Den første skilnaden var at i fylka sør for Finnmark var allmenningsrett til å bruka naturgoda sidan slutten av 1600-talet blitt reservert for særskilt matrikulerte gardsbruk av ein viss storleik, medan den tilsvarande retten i Finnmark frå sedvanerettsleg sett å vera felles for bygdelag etter kvart utvikla seg i retning av å bli felles for alle innbyggarar i Finnmark, altså i retning av ein allemannsrett. 111

Den andre skilnaden var at statsallmenningane sør for Finnmark med skoglova 1863 og den første fjellova 1920 fekk lokale styringsorgan (allmenningsstyre og fjellstyre) for å ivareta dei interesser som allmenningsrettshavarane og kommunane hadde. I Finnmark har det heile tida mangla slike lokale organ. Statens grunni Finnmark vart forvalta sentralt av Departementet for det Indre, frå 1900 av Skogdirektoratet i Landbruksdepartementet og sidan 1957 av Direktoratet for statens skoger, regionalt sidan 1965 av Finnmark jordsalgsstyre med fylkesmannen som formann. Jordsalsstyret med Jordsalskontoret var altså eit statleg organ, sjølv om styremedlemmene stort sett var finnmarkingar. Tilsvarande vart skogeni Finnmark frå 1863 forvalta regionalt av ein statleg forstmeister for Troms og Finnmark, sentralt frå 1875 av den nye skogdirektøren. Seinare fekk Finnmark to statlege regionale skogforvaltningar, for Aust-Finnmark og for Vest-Finnmark. Både fylket, kommunane og brukarane av naturgoda på statens grunn mangla kort sagt sine eigne regionale og lokale styringsorgan. Slik sett var forvaltninga av statens grunn i Finnmark eit slag statleg formyndarstyre av 96 % av fylkets areal og av naturgoda der.

Det er rimeleg å anta at rettsoppfatninga statens grunn har blitt tilnærma allmenn i Finnmark i tida frå 1863 til 1960-åra. Det gjeld i alle fall historisk rettsoppfatning i tydinga

«kva folk faktisk visste om den tids 'gjeldande rett', altså kva det stod i lova og korleis lova vart praktisert av embetsverk og domstolar». 112

Men det er sikkert at ei byrjande misnøye med det statlege formyndarstyret vaks seg sterkare frå hundreårsskiftet og fram til 1960-åra. Denne misnøya gav seg m.a. utslag i ei historisk rettsoppfatning i tydinga

«kva som burde vera rett, i større eller mindre motstrid med den tids gjeldande rett, ...». 113

Og særleg på samisk hald vart det på prinsipielt og historisk grunnlag drege i tvil om staten faktisk har eigedomsrett, altså om rettsoppfatninga statens grunn var gyldig. Det er i høg grad verd å merka seg denne utsegna frå Samisk råd for Finnmark i 1956:

«Samene lever i den sikre overbevisning at høyfjellet og nes og øyer ute ved kysten som de har hatt bruksrett til i uminnelige tider, ikke har vært herreløs eiendom, men tilhørt samene. Den sosiale gruppe i det samiske fellesskap har betraktet seg som eneberettiget til disse områder i kraft av hevdvunnen bruksrett, fordi samene har utnyttet og delvis bebodd disse områder fra de tidligste tider til i dag. Denne bruksrett tilhørter ikke bare samer som driver reindrift, men også de samer som gjennom lange tider har hentet sin næring fra disse områder ved jakt, fiske og fedrift.» 114

Tolv år seinare fekk slike tankar akademisk status med den juridiske doktoravhandlinga til Sverre Tønnesen om Retten til jorden i Finnmark, ikkje minst forslaget om Finnmarksalmenningen til avløysing for Statens umatrikulerte grunn i Finnmark. Dei same tankane var ein del av bakgrunnen for at regjeringa oppnemnde Samerettsutvalet i 1980.

Torgeir Austenå gav ei detaljert og systematisk framstilling av korleis samiske oppfatningar av retten til land og vatn så utvikla seg i åra fram mot 1980 da Samerettsutvalet byrja arbeidet. Det er kapittel 5Diskusjonen om samiske rettigheter i NOU 1984:18 Om samenes rettsstilling (s. 119 – 153).

1.2.3.9 Oppfatningar om kven som hadde rett til bruk – siida, by, bygdelag, enkelthushald, grupper av enkelthushald, innehavarar av amtssetlar, grunneigarar?

Utgreiinga om historiske rettsoppfatningar er, som fleire gonger nemnt, skriven ut frå eit prinsipielt kjeldesyn, nemleg at i tidlegare tiders brukav land og vatn ser vi også tidlegare tiders oppfatningar av retten til land og vatn. Eller like skjematisk sagt, men på ein annan måte og da om korleis bruken vart til rettsoppfatning: Bruk (= regelmessig bruk = sedvane) = rettsoppfatning. Eller kanskje kan tanken like gjerne skjematiserast slik: Bruk + rettsoppfatning = sedvanerett.

Men spørsmålet om kven som hadde rett til bruk er berre streifa hittil. Det er eit vanskeleg emne. Likevel er det nødvendig å prøva å drøfta det. For dersom det var felles bruk, kven var da vi som hadde rett til å gjera oss nytte av naturgoda, og kven var dei andre som ikkje hadde denne retten? Kven var med i eventuelle kollektiv med rett til å delta i den kollektive bruken – og kven hadde ikkje slik rett? Og kva rett hadde eg og mitt hushald – og kva hadde du og ditt hushald ikkje rett til der eg og mitt hushald brukte naturgoda?

I drøftinga må vi innleiingsvis gjera bruk av eit tradisjonelt skilje mellom lausøyre og fast eigedom – eller rørleg og urørleg gods, som romarane eigenleg sa. 115 Vi treng omgrepet eller fellesnemninga rørleg gods av di dette for det aller meste enten må ha vore individuell eller familieeige, slik som klær, reiskapar til fangst og fiske og handverk, eller båtar og lavvo. Slikt gods har vore mitt. Men kva med fangst ? Og kva med gamma ? Kanskje var det slik at utbyttet av fangst i fellesskap var vårt inntil det vart fordelt mellom medlemmene av gruppa, med ein av delene til meg og mitt hushald? Og kanskje var det slik at gamma tilhøyrde meg og mitt hushald når vi budde der, men elles kunne vera tilgjengeleg for andre i gruppa ?

I vår samanheng er vi opptekne av det rørlege gods som var naturgode, altså vilt, fisk, beite for bufé og rein, ved osv, og nødvendig til livsopphald. Slikt rørleg gods vart til sist brukt av meg og mitt hushald. Men det måtte takast på eit område, eit territorium, som var vårt, og dermed kjem vi over til det urørlege godset. Spørsmålet blir da kor stort territorium og av kva slag vi trong eller innehadde til livsopphald for oss.

På eit så generelt spørsmål kan det berre gjevast generelle svar. Men i alle fall er det eit sjølvinnlysande utgangspunkt for tanken at ei gruppe trong eit territorium – eller tilgjenge til eit territorium – der dei naturgoda fanst som var nødvendige til livsopphald og til den samlivsforma som gruppa hadde utvikla.

Frå dette utgangspunktet kan vi sjå at austsamane hadde fast organiserte siidaer. Frå fiske til havs og ved faste individuelle fiskeplassar langs kysten og i ytre elvestrekningar i sommarhalvåret til fleire slag utnytting av naturgoda ved dei enkelte faste hushaldsbuplassane i innlandet om hausten gjekk årsrytmen vidare til samling på ein fast vinterbuplass ved juletider og fram til april. Den klassiske skildringa av austsamesiidaene gav den finske etnografen Väinö Tanner med boka Skoltlapparna frå 1929. Det er tydeleg at folka i desse siidaene hadde sterke oppfatningar av at siidaterritoriet var deira. At siidaene rådde over sine område, viste seg f.eks.ved at på 1700-talet måtte nordmenn og samar frå nordsida av Varangerfjorden be om lov til å sanka mose og hogga tømmer hos austsamane. Men innanfor territoriet hadde dei enkelte hushald eller grupper av hushald gjennomgåande kvar sine område for fangst, fiske og beite i sommarhalvåret og om hausten.

Sosialantropologen Knut Odner har vist – også ved inngåande arkeologiske studiar – at Varangersamane har hatt ein tilsvarande sterk organisasjon som austsamane. 116

Men den epokegjerande avhandlinga til Väinö Tanner har indirekte forma det biletet som folk flest har gjort seg av siidaer eller samiske kollektiv – og kanskje i altfor stor grad. Det er god grunn til å sjå på korleis naturgoda har prega samfunnsform og busetting i andre samiske område.

Såleis har laksen prega busetting og samfunnsform langs Tanavassdraget, i alle fall etter at stengselsfisket byrja på 1600-talet. Å byggja og halda ved like faste fiske- og fangstinnretningar som kan gje godt utbytte, tilseier fast busetting med fiske og fangst i mindre grupper, og med krav på å rå aleine over utbyttet – også i forhold til andre samegrupper langs vassdraget. Dette står ikkje i motsetning til, men høver med eit kollektivt vern av vassdraget og felles interesser for fleire grupper. Det er kjent at Tanasamane ikkje tillet at Neidensamane fiska i Tana på 1600-talet, og dei såg med motvilje på at kvenar busette seg på visse stader langs vassdraget på 1700-talet. Dersom vi følgjer denne tanken bakover i tid, finn vi truleg ei forklaring på det sterke samhaldet mellom Varangersamane. Dei veldige leiegjerda på Varangerhalvøya for felles fangst av villrein kan knapt forklarast på annan måte enn at Varangersamane må ha hatt ein sterk organisasjon med ein tilsvarande rett til utbyttet for medlemmene av siidaen.

Så kan vi dra til fjells, til Sørfjeldet som er det gamle norske namnet på Finnmarksvidda eller indre Finnmark. Det kan ikkje vera tvil om at siidaer som Utsjoki (før grensedraginga 1751), Avjovarre(eller det seinare Karasjok) og Guovdageaidnuopphavleg er gamle fangst- og fiskesiidaer inne på fjellet. Desse siidaene var under svensk kyrkjeleg og verdsleg jurisdiksjon frå i alle fall 1500-talet (slik som resten av Torne lappmark og dei andre svenske lappmarkene) inntil dei vart dei lagt til Norge 1751. Og det kan heller ikkje vera tvil om at svensk rett har prega dei samiske siidaene, at siidaene i svensk språkbruk vart til lappbyar og til deler av kyrkjelege socknar. Eit avgjerande prov i så måte er at reglane om grensemerking ( Rå och rör byar emellan ved rågång og nedsetting råmärken) 117 har vore mykje brukt i dei seinare reint svenske lappmarkene, meir sporadisk på grensene av og innanfor dei områda som fall til Norge 1751. 118 Og framfor alt, Kaisa Korpijaakko har ikkje berre rekonstruert mange grensetvistar mellom lappbyar. Men på grunnlag av ein tvist med domsslutning på tinget i Enontekis 1731 påviste ho i 1982 etter tingboka og fotograferte tre av dei 13 steinrøysene ( rör) som markerte den beine grenselina ( rån) på godt og vel 50 km frå nord mot sør-sørvest mellom dei to lappbyane Rounala og Suonttavaara i Enontekis sokn ( Finskekilen sidan 1809). Alderen på ei av røysene (Sinittä, nestlengst sør) vart av ein biolog ved lavmåling (lichenometri) anslått til å vera ca 250 år, som altså høver godt med ei nedsättning av rör etter tingmøtet i Enontekis 1731. Men det er ikkje noko i vegen for at både røysa – eller røysene – og grenselina er eldre. Dei to nordlegaste grenserøysene ligg i følgje tingboka ved to vatn på noverande norsk område (på Cappelens Norgeskart 9-10 vatna Vuorgojavrre og Habajavrre nær fylkesgrensa mot Troms) og må i alle fall vera eldre enn grensetraktaten 1751. For det var den nord-nordvestgåande grensa mellom Rounala og Guovdageaidnu frå midt mellom grenserøys 3 og 4 mot Reisduodarhalde som – i følgje Kaisa Korpijaakko – vart til riksgrense mellom Norge og Sverige 1751. Den nestsørlegaste røysa Sinittä (med foto) ligg nær grenda Pättikkä (på svensk land sidan 1809) der den sørlegaste røysa skal ha blitt nedsätt i følgje tingboka.

I avhandlinga frå 1988 har Kaisa Korpijaakko ein viktig observasjon. Ho skriv:

«På basen av materialet om lapparnas skatteland har man kunnat konstatera, att det ytterst sällan rått oenighet om skattelandens gränser blant skattelandens innehavare. Beträffande lappbyarna har förhållandet varit ett annat. Lejonparten av det material, som handlar om byarna, har att göra just med gränsfrågor dem emellan. Gränsfrågorna har varit speciellt vanliga i den del av den forna Lappmarken, som tillhör Finland nufortiden, nämligen i Torne och Kemi lappmarker.» 119

Ho forklarar dette med at grensene mellom lappbyane utgjorde eit vern for dei enkelte skatteland innanfor kvar by, mot innehavarane av skatteland i grannebyen. Men innanfor lappbyen var det enkelt sagt berre vage grenser mellom skattelanda. 120

Eg trur at denne forklaringa kan etterprøvast på lappbyane i det svensk-norske fellesdistriktet, altså Guovdageaidnu, Avjovarre og Utsjoki.

Her har det, som nemnt 121 , vore nokså mange tvistar om grenser mellom lappbyane. Det høver godt med at fellesdistrikta låg under svensk jurisdiksjon fram til 1751 og med både gammal og nyare svensk lov om rå och rör mellom byar. Men det synest som om det har vore langt færre rettstvistar om naturgode innanfor lappbyane, og da berre om enkelthushalds rett til visse fiskevatn og til slått på elvenes og myrar, slett ikkje om territorier.

Peter Schnitler konstaterte, ved forhøyr i 1745, at den administrative skattelandsinndelinga av 1691 ikkje var innført i fellesdistrikta, i klar motsetning til i resten av Torne lappmark og i dei andre svenske lappmarkene. Alle fjellsamane frå fellesdistrikta vitna, slik som Joen Nielsen frå Guovdageaidnu, at dei brukte fjella til Fælledz, saa og Fiske-Vandene og at fjella ikkje var skiftet. Dermed er det sannsynleg at forholda i 1745 innanfor lappbyane i fellesdistrikta avspeglar ei eldre – og samisk – oppfatning av retten til naturgoda, ein sedvanerett som har bygd på langvarig bruk. Innanfor dei veldige lappbyane i fellesdistrikta kunne det ikkje vera tale om ei felles utnytting av naturgoda, organisert for heile lappbyen. Kva låg det da i uttrykket felles bruk ? Det kan til vanleg berre ha vore tale om tilgang til fast bruk av naturgode som fisk og vilt nokolunde nær der kvart hushald eller kvar gruppe av hushald heldt til. Innlandsfiske, fangst og jakt krev sikker kunnskap om dyreliv og landskap og meir eller mindre faste anlegg. Stundom høvde det med felles innsats frå fleire hushald, men utbyttet ( usus fructus, avkastinga) vart fordelt på dei enkelte hushalda. Det er sannsynleg at lappmannanäring har vore ein fast bruk gjennom generasjonar av hushald. Ordet arv ligg da nær. Og både Nils Arell og Kaisa Korpijaakko tenker seg ei samisk og opprinneleg ordning med individuelle arveland som historisk grunnlag for den administrative skattelandsinndelinga frå 1691. Kanskje kan ei slik ordning ha blitt svekka i Avjovarre og Guovdageaidnu frå slutten av 1600-talet, da reindrifta for alvor vart nomadisk og da sommarbeitet ved kysten vart uomgjengeleg nødvendig ? I så fall er det denne utviklinga som Schnitler har merka seg i forhøyra 1745 og som stadfester dei meir spreidde notatane som Ellen Simma Fjellgren har gjort. Og på tinga for Kautokeino og Avjovarre 1754-1783 vart det i følgje tingbøkene ikkje ført rettssaker om det ein kunne kalla individuelle skatteland, visstnok heller ikkje utover 1800-talet. 122

Lat oss altså dra til kysten.

Som alt nemnt i dette avsnittet ser det ut til at Varangersamane har hatt eit sterkt samhald.

Men med utgangspunkt i Altafjorden 1745 har Schnitler denne omtalen av Finnmarkskysten lenger mot vest og sør:

«Her er at agte, at Finne-Jordene eller Finne-Sæderne her i Finmarken ei have hver sit særdeles Navn, men kaldes alleene af Fjorden, Elven eller Opsidderne. Finne-Sæderne kaldes og her i Landet af Finnerne Finnebye, endskiønt det er kun 1. eller 2. Mænds Boelig.» 123

Schnitler har altså openlyst jamført Finnmarkskysten med dei svenske lappbyarna, kanskje også med byarna elles i Sverige. Han konkluderte med at det var spreidd busetting langs fjordane, at det ikkje fanst ein organisert byskipnad på norsk side. Heller ikkje frå andre kjelder er det kjent nokon byskipnad på Finnmarkskysten vest for Varanger.

Sannsynlegvis er der i det minste to forklaringar på dette.

Organiserte landsbyar i kontinental, dansk eller svensk meining er ikkje kjent frå Norge eller frå norsk lovverk. Rett nok har det vore svært mykje teigblanding i innmarka med tilhøyrande fellesskap i skog og utmark. Men dette synest å ha sin bakgrunn i arveskifte, ikkje i ei opphavleg busetting eller i ei lovregulert ordning. Verken samar eller bumenn langs kysten har altså kunna krevja slik grensegang som dei svenske samane kunne, med deira rett og plikt til rågång ut frå svensk lov. Heller ikkje var ei slik ordning nødvendig frå styresmaktene si side for å driva inn skatt. Personskatt var det vanlege i Finnmark. Fram til 1980-åra stod Finnmark utanfor rikets matrikkel, både som skattematrikkel over skyldsett (dvs. skattetaksert for skatt av fast eigedom) grunn og som eigedomsregister. – Men dette er helst ei såkalla negativ forklaring, det vil seia ein freistnad på å forklara at noko ikkje hende.

Den viktige forklaringa må vera å finna i bruken av naturgoda, og framfor alt i bruken av alt det fjorden kunne gje til livsopphald. I fjordane var der nok av fiskeklakkar for stasjonære fiskeslag. Fiskeinnsiga frå storhavet var årvisse, om enn i skiftande mengder. For fisket var det viktig å ha ein god buplass nær fjorden og ei båtstø med ly for vær og vind. Og vel var det bra med ein god granne eller to for sams tak. Men granneskap kunne innebera at det vart fleire som ville nytta dei nære slåttene der vinterfôret til buféet best kunne hentast. Så all den tid det var plass og næring nok langs fjordane, var det knapt nokon grunn til å organisera landsbyfellesskap. Annleis har det vore på yttersida. Der var det på mange vis ein næringsmessig fordel å bu i eit fiskevær. Her ute var det mindre høve til slik matauk som inne langs fjordane. Her ute var dei sterkt avhengige av slike forsyningar som kom langvegs frå, på skipskjølen.

Kva da med den halvnomadiske busettinga som sjøsamane er kjende for alt frå 1500-talet og langt framover ? Nettopp da har det vore viktig å kunna ta seg ny vinterbuplass når skogen rundt den gamle buplassen var uthoggen og samstundes halda fast ved retten til slåtteengene på den gamle skogbotnen der.

Så kan ein spørja om det var fritt fram for alle til å ta seg buplass kvar som helst langs fjorden, til å nytta kva seigrunn som helst eller til å føra reinflokken dit beitet var best ? Sikkert ikkje. Schnitler fekk som nemnt høyra at fjellsamen frå Utsjok nok fekk sitja ved Veidnes i Laksefjorden om sommaren, men på vilkår av at han ikkje kom englandet til bufinnane for nær med reinen sin. Og der var tallause klager heilt sidan 1680-åra og i alle fall på 1700-talet over at fjellsamane frå innlandet trengde inn på dei beita der fjellsamane langs kysten brukte å ha sin rein på sommarbeite. Så strengt har det knapt vore med seigrunnar og uerholer, men til gjengjeld har folk vakta på kveitebankane og framfor alt på lakseelvane. Og framande skulle akta seg for å ta buplass nær etablerte buplassar. Men foreldre såg vel gjerne at ungane busette seg i nærleiken av heimen.

Likevel må det seiast at dette var sedvanar, utan forankring i lov eller forvaltning.

Det føregåande spørsmålet – og freistnaden på svar – fører til eit nytt spørsmål: Kan vi på Finnmarks­kysten skimta kjensler av fellesskap langs ein heil fjord, altså i likskap med t.d. Guovdageaidnu eller Neiden og over like store område ?

Dersom ein held seg til Schnitlers undersøkingar i 1744-45, ser det ikkje slik ut. Vel var Schnitler først og fremst oppteken av at det no skulle fastsetjast ei riksgrense mellom Norge og Sverige. Men i referat frå forhøyra frå Altafjorden (s. 206) og fram til Varanger viste Schnitler berre til større og mindre fjordar, til øyar og til prestegjeld, ikkje til samfunn over større område. Likevel, frå og med Tana og Varanger vart det tale om Grændse-Skiellet i forhold til Sverige (s. 314) med mange vitneprov om Raamerke eller Grændseskiell mellom lappbyar, slik som grensene for Utsjok mot Enare og Avjovarre og mot de privative Norske Tana-Finner (s. 325). I tilslutning til vitneprov om råmerke mellom de Norske Varanger-Finner og Norske Tana-Finner (s.343) og mellom de Norske Varanger- og Arisbye-fælles-Finder (s. 344) vart det teke opp vitneprov om råmerke i det norsk-svenske fellesdistriktet (Utsjok mot Enare og mot Neidens Finner (s. 345)). Undersøkingane til Schnitler i fellesdistrikta stadfester det inntrykket ein får av Simma Fjellgrens utskrifter og av Kaisa Korpijaakkos avhandling, at rågång mellom byar og mellom lappbyar var gjennomgåande i svensk lovverk og konsekvent praktisert i forvaltninga, og at rågång hadde støtte frå dei samiske innbyggjarane. Skilnaden mellom Norge og Sverige kjem klart fram i den oppsummerande Extract som Schnitler gjorde over Findmarkens Indvaanere: Den administrative inndelinga for dei privative-Norske Undersaattere var Præstegield med sine Kirke-Sogner, medan den administrative inndelinga for dei Fælles Field Finner på Sørfieldet var fem Field-Byer, nemleg Koutokeino Kirkebye, Avjevara, Karasjok, Juxbye [Øvre Tana], Arisbye [Utsjok] Kirkebye (s. 400f). Derfor ser det ut som den svenske administrative inndelinga har vore ei formalisering av langt eldre og store siidaområde, – tilsvarande dei vi også kjenner frå austsamesiidaene. Den norske administrative inndelinga byggjer openlyst på utviklinga frå fiskevær til norske kyrkje- og tingstader på yttersida, ei administrativ inndeling som så etter kvart har omfatta fjordane og den privative norske sona. Fjorden var ferdselsveg både sommar og vinter for å nå dei naturgoda som trongst til livsopphald, og med båt var vegen kort.

Kan vi likevel rekna med etniske grensedragingar og skilje ? Det er heilt klart. Frå 1700-talet finst det mange kjelder som viser korleis nordmenn heldt til i fiskevær på yttersida, medan samane heldt til på innersida av øyane, innover i fjordane og oppover på fjellet. Det er enkelt å innsjå at dette skiljet heng saman med at nordmennene hadde fiske som så å seia einaste næringsveg. Dei var heilt avhengige av å selja fisken til handelskompaniet og av å få forsyningar derifrå. Samane derimot hadde tilgang til langt fleire naturgode, og den kunnskapen og teknikken som trongst for å leva av naturgoda. Skulle nordmenn flytta innover i fjordane, så kunne dei ikkje lenger rekna med forsyningar frå handelskompani. Dei måtte leva på samisk vis. Det var ikkje lett å læra seg. Den kvenske innvandringa frå slutten av 1600-talet og utover 1700-talet ser ut til å ha byrja langs Tanavassdraget, frå utløpet av Polmakelva og opp til det som vart Karasjok kyrkjestad og spreidde seg så til Lyngen, Alta og Porsanger. Også om denne innvandringa finst det fleire kjelder om samisk motvilje mot konkurrentar om naturgoda og mot nye driftsformer. Kvenane langs Tanavassdraget vart etter nokre generasjonar assimilerte inn i samisk livsform. Noko seinare gjekk det i kyststrøka. Dei kvenske innflyttarane til Varanger på 1800-talet busette seg såleis samla, men i område utanfor dei samiske og norske busettingsområda.

Overgang til sjølveige i medhald av jordsalslovene 1863 og 1902 har vel særleg skjedd i kystområda i Finnmark, langt mindre i indre Finnmark. Det vantar likevel forskning om dette. Vi kan ikkje sikkert seia i kva område og når omfanget av Statens umatrikulerte grunn vart redusert til dei velkjende, men heller usikre 96 %. Dette prosenttalet verkar dessutan tilslørande, sidan bortforpakta grunn framleis var og er statsgrunn.

Det nye sjølveiget innebar at eigaren hadde tilnærma full råderett over sin grunn, og at ingen andre hadde rett til å ta naturgode der. Men dette var slett ikkje sjølvsagt for reindriftssamane. Slåtteengene og dyrkingsjorda hadde ofte vore godt sommarbeite for reinen, og utslåttene med høystakkar låg gjerne langs flyttleiene. Effektive gjerde som freda for rein var unntak. Overgangen til sjølveige la kort sagt grunnlaget for tvert motsette oppfatningar om retten til livsnødvendige naturgode for rein og bufé, nemleg beite og vinterfôr. Denne konflikten har til tider vore svært bitter. Men slike oppfatningar og motsetningar følgde ikkje etniske skiljeliner. Sjølveigarane og forpaktarane langs kysten var både samar, kvenar og nordmenn. Dei kombinerte drifta av dei små eigedomane med mange andre næringar, framfor alt fjordfiske.

Til sist ein freistnad på å konkludera.

I dette avsnittet har eg for det første prøvt å visa at dei meir eller mindre fast organiserte samiske kollektiva (siidaer, lappbyar, samebyar) fanst i dei austlege områda, hos austsamane og innanfor dei noverande grensene for Sverige og Finland. Kautokeino, Avjovarre, Utsjoki og Varanger representerer da eit overgangsområde i forhold til Kystfinnmark der slike kollektiv ikkje fanst.

For det andre er det sikkert at både innanfor det ein kan kalla siida-områda og utanfor har det vore busetting i grupper av hushald. Den enkle grunnen synest å vera at siidaene var så store at former for fellesdrift av ein siida slett ikkje kunne koma på tale. Både innanfor siida-områda og utanfor kunne bruk av naturgoda best skje i mindre grannelag. For det tredje fanst det grannelag også der dei enkelte buplassane låg langt frå kvarandre. Slik var det langs fjordane i Finnmark. For med båt vart det små avstandar både til grannar og naturgode, sommar som vinter.

Dette er ein svært generell konklusjon. Men den kan vonleg vera nyttig når ein byrjar å undersøka om det verkeleg var slik, i ein eller fleire mindre og avgrensa deler av Finnmarks bortimot 50 000 kvadratkilometer.

1.3 Konklusjon

No vender vi tilbake til freistnadene på å definera historiske rettsoppfatningar (ovanfor 1.3).

Eg skal avslutningsvis prøva å gje eit samanfattande svar på spørsmåla om brukssedvanar og historiske rettsoppfatningar.

Etter 1690-åra og fram til 1860-åra har folk flest ikkje kjent til kva som stod i lova om retten til land og vatn i Finnmark. Men dei har kjent gjeldande rett i den grad dei har møtt offisiell rettsoppfatning og praksis hos embetsverk og domstolar. Etter 1860-åra har folk flest kjent gjeldande rett, truleg av di styresmaktene etter kvart og i stigande grad regulerte bruken av land og vatn.

Men frå dei eldste tider og fram til 1960-åra har folk flest kjent til og respektert det som var lokal og regional sedvane « på den tid og der». I hovudsak har dei med andre ord respektert og følgt sedvanane som sedvanerett.

Folk flest har jamt over godteke gjeldande rett slik dei har kjent til han. Men på nokre felt – som dei nye fangst- og fiskemåtane i fjordane og langs kysten og språkklausulen i reglementet til jordsalslova 1902 – har mange meint at reglane i gjeldande rett « burde» vera annleis. I tvistemål om kva rettar enkeltpersonar eller grupper hadde i følgje sedvaneretten, har nok kvar av partane meint at nettopp deira rettsoppfatning « burde» vera rett.

Nærare er det neppe mogleg å koma historiske rettsoppfatningar i ein konklusjon – som må vera generell.

Men dersom ein presiserer historiske rettsoppfatningar slik det forsøksvis er gjort i pkt. 1.3, kan ein nok seia dette:

Lokalfolk har alltid meint at dei har hatt rett til å bruka og gjera seg nytte av fornybare ressursar (naturgode) på land og i vatn, som vilt og fisk, skog og beite. Men dei har også meint at dei kunne oversjå urimelege reguleringar frå det offentlege. Vidare har dei meint at dei hadde rett til buplass, sidan 1760-åra med godkjenning frå amtet, og frå 1863 til å få slik godkjenning ( amtsetel) omgjort til eigedomsskjøte. Det er noko av forklaringa på motviljen mot jordsalsreglementet frå 1902. 124 Reindriftssamar har meint at dei hadde rett til beite langs dei flytteleiene og på dei sommarbeita langs kysten som dei vanlegvis hadde brukt, og at dei ikkje var ansvarlege når jordbruksområde og høystakkar ikkje var sikra med gjerde eller på annan måte.

Samar var den største folkegruppa i Finnmark til langt ut på 1800-talet. Dei var innfødde i ordets eigenlege forstand 125 og hadde særs lange tradisjonar i bruken av naturgoda over heile landsdelen. Det innebar kunnskapar og teknikk for å bruka naturgoda, slik at dei historiske rettsoppfatningane nettopp er å finna i samars bruk av naturgoda. Tilflyttarar måtte i stor grad tilpassa seg samiske bruksmåtar og samiske rettsoppfatningar, som nok kunne vera innbyrdes avvikande. Men det synest som om både bruksmåtar og rettsoppfatningar har hatt det til felles at bruken av naturgoda oftast skjedde i større eller mindre grupper av hushald, altså i det ein kan kalla grannelag eller bygdelag, jamvel innanfor slike større kollektiv som ofte har blitt kalla samebyar eller siidaer.

Avslutningsvis må det framhevast på ny at i tidlegare tiders bruk av land og vatn finn vi også handfaste uttrykk for tidlegare tiders oppfatningar av retten til land og vatn. Difor vil meir arbeid med Finnmarks arkeologi og historie utan tvil gje eit rikare og langt meir nyansert bilete av rettsoppfatningane enn dei hovuddraga som her er skisserte, særleg ut frå historiske utgreiingar i regi av Samerettsutvalet.