2 Fakta om flaum og skred

2.1 Flaum og erosjon

I daglegtale blir ordet flaum ofte knytt til ein situasjon der vatnet ikkje lenger held seg i elveløpet eller innsjøen, men renn ut over det omkringliggande terrenget som til vanleg er tørt. Definert slik kan flaum vere forårsaka av nedbør eller snøsmelting, men også av vegetasjon, is eller anna som sperrar elveløpet.

Flaum kan òg definerast kvantitativt ut frå storleik og statistisk gjentaksintervall. Ein middelflaum blir definert som gjennomsnittet av den høgaste døgnmiddelvassføringa kvart år i ein tidsperiode. Gjentaksintervall er eit uttrykk for kor sannsynleg det er at eit bestemt flaumnivå blir overskride. Eit nivå med eit årleg sannsyn på 1/100 blir kalla ein 100-årsflaum fordi det i gjennomsnitt over ein svært lang periode går 100 år mellom så store flaumar i vassdraget. Ordet gjennomsnitt er viktig for forståinga av eit gjentaksintervall, sidan ein 100-årsflaum kan førekomme to år på rad eller med få års mellomrom.

Flaum kan føre til erosjon der vatnet grev i lausmassar langs kantane eller botnen av elveløpet. Massane blir transporterte nedover i vassdraget og blir avsette på elvestrekningar med rolege straumforhold, i innsjøar og i fjordar. Erosjon kan òg utløyse skred i lausmassane. Døme på hendingar med flaum og erosjon er vist i boks 2.1, figur 2.2 og 2.6.

Forstørr bilete

Kjelde: Sikringshandboka, NVE

Dei siste 100 åra har den gjennomsnittlege årstemperaturen i Noreg stige med om lag 1 °C, medan årsmiddelnedbøren har auka med om lag 18 prosent. Klimaframskrivingane fram mot år 2100 tilseier at både temperaturen og nedbøren vil halde fram med å auke i heile landet og i dei fleste årstidene.

Forstørr bilete

Foto: Thomas Mørch

Klimaendringane gir høgare temperatur og meir ekstremvêr i form av større nedbørsmengder og oftare styrtregn. Flaumregimet endrar seg ved at vi, i tillegg til den typiske vårflaumen, får fleire og hyppigare regnvêrsflaumar, som særleg påverkar dei mindre sidevassdraga. Generelt vil flaumane bli større med meir nedbør. Det er likevel forventa ein flaumreduksjon i store elvar i nokre innlandsområde der snøsmeltinga blir redusert i framtida.

Flaumutrekningar for 200-årshendingar i år 2100, baserte på ei klimaframskriving med høge klimagassutslepp, viser store endringar og variasjonar mellom ulike delar av landet. Endringane spenner frå ein auke i flaumstorleiken med omlag 40 prosent til ein reduksjon med 40 prosent (Noregs vassdrags- og energidirektorat [NVE], 2016). Vestlandet, Søraust-Noreg og Nordland får kraftigast auke, medan vi forventar reduksjon i nordlege delar av Innlandet og i indre delar av Finnmark. Regnflaumar som følge av intenst kortvarig regn vil gi større flaumar for små elvar i heile landet. Ei større mengde vatn og høgare vassfart vil auke faren for erosjon langs vassvegar. Kortare og mildare vintrar kan òg gi auka erosjon, og meir erosjon gjennom større delar av året. I nokre tilfelle vil flaumar i små og bratte bekker bli så masseførande at dei utviklar seg til flaumskred, jf. kapittel 2.2.

Jøkullaup er ei plutseleg tapping av store mengder vatn frå ein isbre. Vatnet kan komme frå ein sjø som er demd opp av breen, ein morenerygg, eller vatn som er lagra under eller på breen. Fenomenet er eit spesialtilfelle av flaum. Klimaendringar og smelting av brear kan endre denne faren, særleg der tilbaketrekkinga fører til at nye vatn kjem fram.

Ulike menneskelege inngrep i nedbørfeltet kan påverke mønsteret i avrenninga og kan få vatnet til å ta nye vegar. Døme på dette er urbanisering med fleire tette flater som fører til raskare avrenning, og vegbygging som kan avskjere naturlege vassvegar. Dei minste nedbørfelta er særleg utsette, sidan arealinngrep kan påverke ein stor del av dei.

Vassdragsreguleringar bidreg normalt til å jamne ut vassføringa i vassdrag og kan ha ein flaumdempande effekt. Storleiken på reguleringsmagasinet i forhold til nedbørfelt og flaumvolum er avgjerande for kor stort flaumdempande potensial reguleringa har. Det er ikkje mogleg å unngå flaumar i regulerte vassdrag, men dei kan dempast, jf. kapittel 10.

2.2 Skred

Skred er rørsle av massar der tyngdekrafta fører til at materiale som stein, lausmassar, snø eller is bevegar seg nedover ei skråning på land og/eller under vatn. Skred kan grovt sett delast inn i tre kategoriar, basert på kva type masse dei inneheld: skred frå fjell, lausmasseskred og snøskred.

Forstørr bilete

Foto: Skred AS

2.2.1 Skred frå fjell

I all berggrunn er det sprekker. Når vatn trenger ned i desse, går det føre seg ei langsam kjemisk forvitring som, saman med frostsprenging og temperaturvariasjonar, fører til at sprekkene blir utvida og stein losnar. Røter frå vegetasjon som veks i sprekkene, kan òg utløyse skred. Skred frå fjell har underkategoriar baserte på storleik og korleis steinmassane bevegar seg nedover fjellsida.

Ved steinsprang losnar éi eller eit fåtal steinblokker, med eit volum på inntil nokre hundre kubikkmeter. Blokkene sprett, rullar eller sklir nedover skråninga.

Om steinmassane har eit større volum, snakkar vi om eit steinskred, men klassifiseringa er òg avhengig av korleis steinmassane bevegar seg nedover fjellsida. Større steinskred riv gjerne med seg lausmassar undervegs, og skredmassane kan blokkere tronge dalar og føre til lokal oppdemming av bekker og elveløp. Om steinskred går ut i ein fjord eller ein innsjø, kan det oppstå flodbølger.

Hyppigare episodar av kraftig nedbør vil kunne gi meir steinsprang og steinskred. Høgare temperatur kan òg påverka hyppigheita, til dømes kan vi få fleire fryse-tine-episodar i område som tidlegare har hatt ein meir stabil temperatur. Dette kan påverke stabiliteten i skråningar og føre til fleire steinsprang og steinskred.

Ved fjellskred er alt frå nokre hundre tusen til fleire millionar kubikkmeter med steinmassar i rørsle. Fjellskred er sjeldne, men har forårsaka mange av dei største skredulykkene i Noreg. Skreda i Loen i 1905 og 1936 og i Tafjorden i 1934 tok til saman 175 menneskeliv (Nasjonal skredhendingsdatabase, NVE). Dei største ulykkene har hendt når skreda har gått i ein innsjø eller fjord og laga titals meter høge flodbølger som har skylt innover land.

Store fjellskred er hovudsakleg forårsaka av langsiktige geologiske prosessar. Sjølv om oppvarming og tining av permafrost kan vere ein medverkande faktor for utløysing av enkelte store fjellskred, er det førebels ikkje grunnlag for å seie at klimaendringa vil føre til at vi får hyppigare store fjellskred.

2.2.2 Lausmasseskred

Lausmasseskred deler vi inn i jordskred og flaumskred, basert på mellom anna vassinnhaldet. Kvikkleireskred er ein eigen kategori skred, som blir utløyste i ein spesiell type leire som er særleg ustabil.

Jordskred er raske rørsler av vassmetta lausmassar ned bratte skråningar. Jordskred går utanfor definerte vassvegar, jf figur 2.3.

Flaumskred er raske, flaumliknande skred som i hovudsak opptrer langs elve- og bekkeløp. Jord- og flaumskred kan føre til stor skade på grunn av høg fart og stor rekkevidde.

Høgt vassinnhald i lausmassane som følge av regn eller snøsmelting er ein utløysande faktor for jord- og flaumskred. Endring av vassvegar som følge av inngrep i terrenget, slik at det kjem meir vatn enn naturleg inn i ei bratt skråning, kan òg utløyse lausmasseskred.

I takt med aukande nedbørsmengder i eit framtidig klima vil det bli hyppigare jord- og flaumskred (Hanssen-Bauer et al., 2015; Hisdal et al., 2021). Truleg vil den største auken av nedbør som kan utløyse jord- og flaumskred, vere i samband med kortvarige og intense byer i sommar- og haustmånadene, men vi vil òg få fleire skred i vintersesongen på grunn av fleire periodar med mildvêr, regn og snøsmelting.

Kvikkleireskred oppstår når den vanlegvis faste leira blir flytande idet ein skjør korthusstruktur av leirpartiklar som er fylte med vatn, plutseleg kollapsar. Kvikkleireskred skil seg frå andre lausmasseskred ved at ei tilsynelatande avgrensa utgliding kan utvide seg suksessivt til å involvere eit stort område. Gjerdrumskredet i 2020 er eit døme på kvikkleireskred, sjå figur 2.4 og boks 2.2. Dei to hovudårsakene til kvikkleireskred er erosjon i vassdrag og menneskeleg aktivitet, som graving i foten av ei skråning eller fylling på toppen av ei skråning.

Forstørr bilete

Foto: Jostein Hauge, Gjerdrum kommune

Berre eit fåtal av dei potensielle utløysingsmekanismane for kvikkleireskred er klimarelaterte. Kvikkleire blir danna ved at salt i porevatnet i leira blir vaska ut, ein prosess som har gått føre seg det meste av tida etter siste istid. Kvikkleire finst berre i område som ligg lågare enn den såkalla marine grensa, som er det høgaste nivået havet nådde etter siste istid. Kraftig regn vil ikkje føre til meir kvikkleireskred direkte. Indirekte kan likevel hyppigare og meir intens nedbør ha ein effekt, ettersom det kan føre til vassmetting i dei øvre jordlaga og større vassføring i elvar og bekker. Dette kan igjen gi auka erosjon og fleire overflateskred, som igjen kan utløyse kvikkleireskred.

2.2.3 Snøskred

Snøskred kan delast inn i flakskred, laussnøskred og sørpeskred.

Flakskred oppstår når ein større del av snødekket losnar, som eit flak langs eit svakare sjikt i snøen eller langs bakken. Laussnøskred oppstår normalt i særs bratte fjellsider, og startar gjerne med ei lita lokal utgliding. Når snømassane er vassmetta, slik som under intens snøsmelting eller kraftig regnvêr, kan det oppstå sørpeskred. Sørpeskred skil seg frå andre skred ved at dei startar i relativt slakt terreng, ofte i fordjupingar eller i bekke- og elveløp. Skreda kan deretter halde fram ned bratte skråningar og få stor fart og kraft. Sørpeskred kan komme overraskande på, sidan dei både førekjem i slakt terreng og kan ha stor rekkevidde.

Nedbørsintensitet, vind, snødjupne og temperatur er dei viktigaste klimaparametrane som påverkar snøskred. Høgare temperatur kan gi eit meir stabilt snødekke. Regn om vinteren og grada av snøsmelting speler ei viktig rolle for sørpeskred. Framover vil vi venteleg få reduserte snømengder og færre dagar med snø i lågareliggande område. Dette vil redusere faren for skred ved at snødjupna og lengda på vinteren blir vesentleg redusert. Høgareliggande fjellområde kan få auka snømengder fram mot midten av dette hundreåret. Det er venta ein gradvis overgang frå tørre til våte snøskred som følge av temperaturstiging. Høgare temperatur vil føre til heving av tregrensa, noko som på sikt vil redusere skredfaren i område som får meir skog.

2.3 Andre naturfarar

2.3.1 Stormflod

Vasstanden langs kysten og i fjordane varierer med tidvatnet og verknaden av vêret. Stormflod oppstår når påverknad frå vêret gjer sjøvasstanden ekstra høg, jf. figur 2.5. Særleg lufttrykkendring og vind påverkar vasstanden. Springflod er høg vasstand som følge av astronomiske forhold (nymåne eller fullmåne). Vasstanden blir ekstra høg når ei stormflod fell saman med høgt astronomisk tidvatn. Astronomisk tidvatn blir berekna av Kartverket. Korleis vêret påverkar vasstanden, er det Meteorologisk institutt som bereknar.

Illustrasjon: MET

Det globale havnivået stig som følge av klimaendringane. Auka havtemperaturar og smelting av isbrear er dei viktigaste årsakene til dette. Havnivåstiging vil føre til at stormflod og bølger strekker seg lenger inn på land enn det som er tilfellet i dag. Det betyr at område som ligg lågt og nær havet, blir liggande meir utsette til for stormflod i framtida. Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap (DSB) har gitt ut ein rettleiar som gir tal for framtidig havnivåstiging og stormflod for alle norske kyst- og fjordkommunar (Direktoratet for samfunnstryggleik og beredskap [DSB], 2016a). Rettleiaren blir oppdatert med nye tal for havnivåstiging som er lagt fram våren 2024 (Norsk Klimaservicesenter, 2024). Samtidig som det globale havnivået stig, reduserer landheving verknaden av auka havnivå langs norskekysten noko. Den største havnivåstiginga er forventa på Sørlandet, Vestlandet, i Lofoten og i Finnmark.

2.3.2 Bølgeoppskyljing

Bølger på vassflater kan ha fleire årsaker, slik som vind, fjellskred eller jordskjelv. Bølger som følge av skred eller jordskjelv (tsunami) er omtalte i kapittel 2.3.3.

Kor høge bølger vinden lagar, avheng av vindstyrken, kor lenge vinden varer, kor lang strekning vinden har blåst over, og topografien i området omkring. Bølgene kan treffe land med sterk kraft, nå høgt innover land og gjere mykje skade. Ekstra langt inn over land kan bølgene nå dersom det samtidig er stormflod (i sjø) eller flaum (i innsjø). Dette betyr at det er nødvendig med lokale vurderingar for å berekne kor langt inn på land bølger kan nå. Bølger kan òg føre til erosjon, som i neste omgang kan utløyse skred i strandsona.

Sidan det er knytt stor uvisse til framtidige vindforhold og klimamodellane ikkje indikerer vesentlege endringar i vindforholda, er det òg knytt uvisse til endringar i bølgeforholda langs kysten.

2.3.3 Flodbølger

Omgrepet flodbølge blir brukt om ei bølge som oppstår ved jordskjelv eller skred. Eit anna ord for flodbølge er tsunami. Tsunamiar har ei bølgelengde som er stor i forhold til djupna, og kan forplante seg over store avstandar med høg fart. Over store havdjupner er bølgehøgdene små, men når bølgene kjem inn over grunnare område, kan dei bli svært høge og forårsake katastrofale øydeleggingar. For 8200 år sidan gjekk det eit stort undersjøisk skred ved Storegga som forårsaka ein tsunami mot Noreg og andre land langs Norskehavet.

I Noreg er faren særleg knytt til store fjellskred som går ned i ein fjord eller innsjø og lagar flodbølger. Flodbølgene kan skylje langt opp på land og forårsake stor skade. Eit døme er skredet i Loen i 1936, som laga ei flodbølge som skylde opp til 73 meter over normal vasstand i Loenvatnet.

2.3.4 Is i vassdrag

Under lange kuldeperiodar blir det danna store mengder is i ei elv. Isen kan anten vere frosen til breidda, eller han kan dekke heile elva. Ved mildvêr eller vasstandsstiging kan isen losne, og/eller isdekket kan bli brote opp og drive nedover elva. Dette blir kalla isgang. Isgang kan representere store krefter og gjere stor skade.

Når isen driv nedover elva, vil han støyte mot botnen eller breidda. Då kan han forårsake erosjon og skade på eventuelle erosjonssikringar, bruer og andre installasjonar langs elva. I svingar, på grunne parti, ved innsnevringar eller ved bruer kan isgangen stoppe opp og danne ein ispropp. Slike isproppar blir gjerne danna på dei same stadene kvart år. Ein ispropp kan føre til oppdemming og flaum, men kan òg gjere at vatnet tar nye vegar utanom elveløpet.

Ved langvarige periodar med kulde og lite snø på bakken kan det i område med grunnvasstilsig oppstå svellis (kjøving) i bekkene. Når bekkene er botnfrosne, vil grunnvatnet renne oppå isen, som stadig veks og til slutt fyller heile bekkeløpet. Ved ei rask vårløysing eller ein periode med mildvêr og regn kan svellis forårsake flaum og erosjon, hovudsakleg fordi elveløpet er fylt med is og vatnet må ta nye vegar. Dette vil òg enkelte stader hindre drenering frå snøsmeltinga og vere ei medverkande årsak til sørpeskred.

2.4 Konsekvensar av flaum, skred og andre naturfarar

Naturfarar kan true grunnleggande verdiar og funksjonar og setje liv og helse i fare. Klimaet i dag er allereie utfordrande, og klimaendringar framover vil gi ytterlegare utfordringar.

Flaum og skred får konsekvensar for ei rekke samfunnsområde, både direkte og indirekte. Den mest dramatiske konsekvensen av flaum og skred er tap av liv. Tap av liv er særleg knytt til skred, men fare for liv og helse kan òg oppstå i samband med flaum og overvatn. Bekymring for flaum- og skredfare kan òg gi redusert livskvalitet.

Flaum, skred og overvatn fører til skade på bygg, infrastruktur, areal og kulturmiljø. Stormflod og bølgeoppskyljing kan føre til overfløyming og erosjon og kan utløyse skred i strandsona. Dei fleste byar i Noreg ligg ved kysten, og dei som finst i innlandet, ligg som oftast ved elvar eller store innsjøar. Plasseringa ved kysten gjer ein del byar sårbare for havnivåstiging og stormflod, medan byar som ligg ved elvar, kan vere utsette for flaum. Busetnad som ligg både ved sjøen og ved utløpet av ei elv, er særleg sårbar, fordi elveflaum kan oppstå samtidig med stormflod og forårsake overfløyming frå to kantar.

Forstørr bilete

Foto: NVE

For infrastruktur er dei indirekte konsekvensane ofte vel så store som dei direkte. Stengd veg og jernbane og utfall av annan infrastruktur, som straumforsyning, telefon- og datakablar, fører til kostnader knytte til omkøyring, forseinkingar, tapt produksjon og tapt arbeidsforteneste. Det kan òg medføre fare for liv og helse dersom nødetatane ikkje kjem fram. Å bygge opp igjen skadd veg eller jernbane kan ta lang tid, noko flaumskadar på jernbanen i Gudbrandsdalen i 2013 og 2023 og Gjerdrumskredet i 2020 var døme på. Der det ikkje er omkøyringsveg eller omkøyringsvegen er lang, kan kostnadene bli svært store.

Langvarig eller stadig evakuering av område får store konsekvensar både for dei som blir direkte ramma, og for heile lokalsamfunn. Eit døme kan vere evakuering som følge av auka rørsler i ustabile fjellparti med fare for fjellskred.

Jordbruksareala i Noreg ligg for ein stor del i dalbotnar, på elvesletter og på gamal havbotn. Her er dyrkingstilhøva best, noko som har lagt grunnlaget for busetnad. Samtidig er desse areala derfor òg utsette for flaum- og skredfare. Ein auke i flaum og skred kan bidra til meir spreiing av næringsstoff og miljøfarlege kjemikaliar som kan skade sårbare område. Spesielt kan meir intens nedbør og flaum føre til auka erosjon og avrenning frå til dømes område med forureina grunn, deponi og jordbruksområde.

Sjukdom og fråvær frå jobb kan oppstå når flaum fører til overløpsutslepp eller skade på avløpsanlegg og spreiing av forureinande og sjukdomsframkallande stoff i drikkevasskjelder og badevatn.

Ekstreme flaum- og skredhendingar kan òg påverke naturmangfaldet negativt ved skade på viktige leveområde, artar og naturtypar. På den andre sida er årlege, sesongbaserte flaumar og mindre skred viktige og naturlege prosessar i vassdraga som mellom anna bidreg til å tilføre og flytte på massar, skape variasjon i botnsubstratet og danne nye sideløp. Dette er svært viktig for å skape gode habitat for fisk og botndyr. Mange naturtypar er tilpassa flaum, og er avhengige av flaum for ikkje å bli konkurrerte ut av vegetasjon som er betre tilpassa tørre område.

2.4.1 Skadestatistikk

Informasjon om naturskadar er tilgjengeleg gjennom NVE sine nasjonale databasar for flaum- og skredhendingar og statistikk over naturskadeerstatning frå Finans Norge (NASK) og Landbruksdirektoratet. Finans Norges database for vasskadeerstatningar (VASK) gir oversikt over forsikringsutbetalingar for skade på bygg mellom anna som følge av overvatn. For skade på infrastruktur som veg, jernbane, energianlegg, telekommunikasjon, vass- og avløpsanlegg med meir finst det ikkje tilsvarande statistikk. Dei indirekte kostnadene for samfunnet blir heller ikkje samla eller berekna på ein systematisk måte, som omtalt i kapittel 2.4.3. Statistikken over konsekvensane av flaum og skred for samfunnet er derfor svært mangelfull. Frå nokre store hendingar er det likevel samla data som gir eit bilete av kor omfattande og vidtrekkande konsekvensar flaum og skred har for samfunnet.

Tap av menneskeliv

Statistikken viser at det er klart størst tap av menneskeliv i snøskred, jf. figur 2.7. Deretter følger steinsprang, kvikkleire og fjellskred. Dette biletet er for nokre skredtypar prega av svært store hendingar, som kvikkleireskredet i Verdal i 1893 med 116 omkomne og fjellskredulykkene i Loen og Tafjord tidleg på 1900-talet med til saman 175 omkomne (Nasjonal skredhendingsdatabase, NVE). Sidan år 1900 har nær 1500 menneske omkomme i skred.

Forstørr bilete

Kjelde: Nasjonal skredhendingsdatabase, NVE

Statistikken over tap av menneskeliv fordelt på sektor eller situasjon viser at tala er klart størst for busetnad og friluftsliv, som vist i figur 2.8. Talet på omkomne på veg per år var aukande fram til 1980-åra og har sidan gått ned. Dei siste 20 åra er det ein klar trend at fleire mistar livet i snøskred i samband med friluftsliv enn i tilknyting til busetnad og på veg. Kategorien «friluftsliv» var tidlegare prega av aktivitet som jakt og sanking, medan han dei siste tiåra har vore prega av toppturar på ski. Kategorien «andre» omfattar ulike typar arbeid utomhus og inkluderer Vassdalulykka i 1986, der 16 soldatar omkom i snøskred.

Forstørr bilete

Kjelde: Nasjonal skredhendingsdatabase, NVE

Erstatningsutbetalingar

Figur 2.9 viser korleis erstatningsutbetalingar frå naturskadeforsikring fordeler seg på dei aktuelle naturfarane. Etter storm er det flaum som har ført til størst utbetalingar.

Kjelde: Finans Norge (2024). Tala er henta frå Norsk Naturskadepool sin database NASK.

Figur 2.10 viser korleis erstatning for skadar som følge av flaum og skred frå naturskadeforsikring er fordelt på åra 1980–2023. Det har vore ein tendens til fleire hendingar med store skadar dei siste tiåra. Av dei ti største naturhendingane sidan 1980 har sju skjedd etter 2010. Dei samla erstatningane for skadar frå flaum og skred for heile perioden er om lag 15 mrd. kroner (Finans Norge, 2024).

Forstørr bilete

Kjelde: Finans Norge (2024). Tala er henta frå Norsk Naturskadepool sin database NASK.

2.4.2 Samfunnsøkonomiske konsekvensar av flaum og skred

Det er viktig å sjå på dei samla samfunnskostnadene ved naturfarehendingar og ikkje berre dei direkte kostnadene som grunnlag for risikoreduserande tiltak. For nokre hendingar er dei samla samfunnskostnadene berekna. Desse inkluderer tap av liv og personskadar, i tillegg til direkte og indirekte materielle kostnader. I tillegg vil det vere andre indirekte kostnader som er vanskelege å kvantifisere, til dømes miljøkonsekvensar og psykiske etterverknader. Figur 2.11 viser den utrekna samfunnskostnaden for ei større hending i Jølster i 2019 med fordeling mellom ulike kostnadskategoriar. Ein tilsvarande analyse etter flaumen i Gudbrandsdalen i 2013 estimerte dei totale samfunnskostnadene til 1,1 mrd. kroner (Siedler, 2015). Av desse var om lag 380 mill. kroner knytte til skade på jernbanen, der halvparten av kostnadene var indirekte kostnader fordi gods- og persontransport måtte bruke annan infrastruktur.

Forstørr bilete

Kjelde: NVE

Hausten 2023 samla departementa inn førebelse estimat for direkte kostnader som følge av ekstremvêret Hans, jf. figur 2.12. Tala for estimert naturskadeerstatning er oppdaterte per april 2024. Det er fleire avgrensingar og stor uvisse knytt til dette estimatet. Nokre av tala er baserte på søknader til støtteordningar, til dømes kostnader i kommunane som er baserte på tal frå søknader om skjønnsmidlar. Kommunar som ikkje har søkt, kan ha betydelege kostnader, men ikkje store nok per innbyggar til å kunne komme inn under ordninga. Det samla estimatet utgjer om lag 7 mrd. kroner. I tillegg kjem indirekte kostnader mellom anna knytte til infrastruktur som er ute av funksjon, og ikkje-prissette kostnader til dømes knytte til helse og miljø. Som dømet frå Gudbrandsdalen viser, kan indirekte kostnader utgjere store beløp.

Forstørr bilete

Kjelde: Departementa, Norsk Naturskadepool, Finans Norge

2.5 Bygg og personar som er utsette for flaum og skred

Resultat frå NVE si kartlegging av fare for flaum og skred viser at svært mange bygg er utsette, og at mange bur og oppheld seg i flaum- og skredutsett busetnad til dagleg. Tabellane 2.1 til 2.4 viser talet på busette personar og talet på bygg innanfor faresoner og aktsemdsområde for flaum og dei ulike typane skred. Talet på personar er henta frå Statistisk sentralbyrå (SSB) sine befolkningstal for 2023 knytte opp mot adresser. Talet på bygg er henta frå Geovekst sine tal i Felles KartdataBase (FKB) hausten 2023.

Tabell 2.1 viser talet på personar som er busette innanfor detaljkartlagde faresoner for flaum med ulike gjentaksintervall, og talet på bygg innanfor dei same sonene. Effekten av klimaendringar er ikkje inkludert. Tabellen viser i tillegg talet på personar og bygg innanfor aktsemdsområde for flaum. Ein del av desse områda vil nok vise seg å ikkje ha reell flaumfare når ein kartlegg dei detaljert. Det reelle talet på flaumutsette personar og bygg ligg derfor truleg ein stad mellom talet for 1000-årsflaum og aktsemdsområdet.

Tabellen viser at det bur ei betydeleg mengde personar innanfor faresona for 20-årsflaum. Tala tar ikkje omsyn til at ein del område er flaumsikra. Det er likevel alltid ein resterande risiko etter sikring. Det er svært sjeldan at flaumsikring går til eit høgare nivå enn 200-årsflaum.

Tilsvarande tal for skred i bratt terreng er viste i tabell 2.2. Ikkje alle sonene er oppdaterte etter at sikring er gjennomført. Når det gjeld sikring mot skred i bratt terreng, har det vore vanleg å sikre mot skred med årleg sannsyn 1/333, slik at dette atterhaldet mest truleg berre gjeld tala for 100-årsskred. Tala for aktsemdsområde er viste i to alternativ, med og utan skogeffekt. Dei nye aktsemdskarta for snøskred (NAKSIN) har gjort det mogleg å ta omsyn til skog i område som har potensial for snøskred. Skog kan hindre at det går snøskred. Dette er nærmare omtalt i kapittel 7.2.4. Også her er det slik at detaljert kartlegging kan vise at ein del område ikkje har reell fare. Dei nye aktsemdskarta for snø er likevel rekna for å vere meir presise enn aktsemdskarta for flaum og andre typar skred.

Talet på busette personar og bygg innanfor kvikkleiresoner frå oversiktskartlegging er viste i tabell 2.3. I desse områda er kvikkleire påvist, og faren for skred er klassifisert i høg, middels og låg faregrad. Tabellen viser tal for soner med høg og middels faregrad og summen for alle sonene. For nokre av sonene er det gjennomført sikringstiltak. Tala for aktsemdsområde for kvikkleireskred viser først og fremst at det er store område i Noreg med marin leire der det er mogleg at det finst kvikkleire. Meir kartlegging vil bidra til å avklare kor store delar av desse områda som reelt har kvikkleire og fare for kvikkleireskred. Betre dekning med lausmassekart og vidareutvikling av metodar vil redusere aktsemdsområdet. Eit bilete på verknaden av betre metodar ser vi ved at det nye aktsemdskartet frå 2024 har redusert talet på busette personar innanfor aktsemdsområdet frå om lag 2,8 mill. personar til om lag 2,4 mill.

Tabell 2.4 viser talet på personar og bygg innanfor faresoner for fjellskred. Sonene omfattar både utløpsområda for skredmassane og område som kan bli ramma av sekundærverknader i form av flodbølger eller oppdemming.

Å definere eitt tal for personar som er utsette for flaum- eller skredfare, er krevjande fordi estimatet må basere seg på ulike typar kart med ulik grad av detaljering. Det er berre med detaljerte kart ein kan estimere nokolunde sikre tal for flaum- og skredutsette personar. Innanfor aktsemdsområda vil det òg vere ein del personar som reelt sett bur utsett til. Så lenge det er store område som ikkje er dekte med detaljert kartlegging, er tala for utsette personar og bygg svært usikre.

NVE har vist til at meir enn 300 000 personar bur utsett til for flaum og skred. Det tilsvarer tala for busette innanfor kartlagde faresoner med eit tillegg for område som ikkje er detaljkartlagde. Dette må reknast for å vere eit forsiktig estimat.

I tillegg vil klimaendringane føre til at fleire bygg og personar enn i dag vil bli utsette. Ei undersøking frå Riksrevisjonen viser at talet på bygningar utsette for 200-årsflaum vil auke med 10 prosent fram mot år 2100. I nokre fylke vil 50 prosent fleire bygningar vere påverka i 2100 (Riksrevisjonen, 2022).