9 Rådveldeinnskrenking og jordskifte

9.1 Gjeldande rett

Kompetansen til å ta avgjerd om erstatning ved regulering av eigarrådvelde ligg til dei ordinære domstolane. På bakgrunn av mellom anna plenumsdommane i Rt. 1918 s. 403 (den store konsesjonssaka) og Rt. 1970 s. 67 (strandlovdommen) kan ein slå fast som hovudregel i norsk rett at det offentlege kan regulere arealbruken og gje lover om eigedomsutøvinga utan at det medfører erstatningsplikt.

Då det berre er kompetansespørsmålet som vert handsama i dette kapitlet, finn ein ikkje grunn til å gå nærare inn på den materiellrettslege sida.

9.2 Framlegget i oppgåverapporten

Arbeidsgruppa gjer framlegg om at jordskifteretten skal bli skjønnsrett for saker som medfører erstatning for regulering av eigarrådvelde. Det er ein føresetnad for framlegget at skader og ulemper kan verte redusert ved arealbytte. Framlegget er i hovudsak grunngjeve på same måte som framlegget under oreigningskapitlet.

9.3 Høyringsfråsegner

Dei fleste av høyringsfråsegnene følgjer fråsegnene som er gjeve i tilknytning til oreigningskapitlet. Departementet viser difor til høyringsfråsegnenene i pkt. 4.2.1 og 8.3.

9.4 Departementet sine merknader

Departementet legg til grunn den same geografiske avgrensinga som i oreigningskapitlet.

Departementet meiner at ein i saker om regulering av eigarrådvelde står overfor to hovudspørsmål. Det eine er om det i det heile skal ytast erstatning for vedkomande regulering. Det andre er om ei eventuell erstatning skal fastsettast i pengar, eller om skader og ulemper let seg erstatte heilt eller delvis i areal eller rettar.

Når det gjeld spørsmål om det i det heile skal ytast erstatning, er departementet komen til at dette spørsmålet best let seg løyse av dei ordinære domstolane. Dette er ofte så vanskelege juridiske spørsmål at dei etter departementet si oppfatning bør handsamast av juridiske fagdommarar.

Dersom det er rettskraftig avgjort at det skal ytast erstatning, eller vedkomande forvaltningsorgan legg dette til grunn utan først å prøve spørsmålet rettsleg, meiner departementet at arealbyte gjennom eit jordskifte kan vere ei særs god løysing. Som ved oreigningsjordskifta vil ein på denne måten kunne skape store samfunns- og privatøkonomiske gevinstar. Dette vil særleg gjelde ved vern etter naturvernlova (reservatvern), der det ofte er tale om vern av store samanhengande område som til dømes saker om barskogvern. Jordskifteretten sin spisskompetanse innanfor verdsetting vil i desse tilfella vere særleg godt eigna. Jordskifteretten er og det einaste domstolorgan med formell kompetanse innanfor utforming og omforming av eigedomar.

Gevinsten i desse sakene vil i prinsippet vere lik dei gevinstane som vert skapt gjennom oreigningsjordskifta, jf. pkt. 6.2. Det vil særleg gjelde reduksjon av erstatningar som følgje av reduserte transportkostnader. Departementet har i pkt. 6.1. nemnt ei jordskiftesak på Tynset som døme på gevinstar som ein kan oppnå i særlege høve. I større områder kan også tilhøva vere slik at trongen for offentlege og/eller private investeringar i skogsbilvegar, jordbruksvegar, offentlege avkøyringar med vidare kan verte monaleg redusert. Etter departementet si meining må det og leggjast vekt på røynslene ein har med at jordskifteprosessen verkar konfliktførebyggjande og konfliktløysande.

Dersom jordskifteretten skal kunne bidra i den konkrete eigedomsutforminga, slik Stortinget føreset, må jordskifteretten og ha heimel til å halde erstatningsskjønnet som ein del av jordskiftesaka. Dette fordi skjønnet i stor grad vil måtte basere seg på kva som er oppnådd i jordskiftesaka. Adkomstløysingar, driftsulemper som følgje av avstandar frå driftssentrum, investeringar til driftsvegar m.v. vil kunne vere totalt endra som følgje av arealbyteprosessar i eit jordskifte. Det vil såleis kunne vere svært vanskeleg for eit rettsleg skjønn å vurdere nytten av eit jordskifte utan å kjenne til førsituasjonen. Skulle jordskifteretten på den andre sida fastsette ny eigedomsutforming etter at dei konkrete erstatningane var fastsette for det einskilde takstobjekt ved rettsleg skjønn, ville innsparinga på eksproprianten si side utebli. Departementet ønskjer i denne samanheng å vise til dei gode røynslene ein har frå samferdselsjordskifta. I disse sakene ligg, som ein naturleg konsekvens av det som er nemnt ovanfor, den konkrete erstatningsutmålinga til jordskifteretten basert mellom anna på ei vurdering av eigedomsutforminga og tiltaka i jordskifteplanen. Det som ikkje fullt ut vert erstatta gjennom realverdiar (tilleggsjord/eigedomsutforming og tiltak), vert erstatta med eit pengevederlag. Departementet gjer framlegg om at tilsvarande reglar skal gjelde ved erstatning for regulering av eigarrådvelde.

Det vil etter departementet sitt framlegg vere to særlege alternative prosessuelle vilkår som må vere oppfylt for at jordskifteretten skal kunne fremme desse sakene. Den offentlege styresmakta (regulanten) må leggje til grunn at det skal ytast erstatning. Det andre er når ein part, i praksis grunneigar, krev oreigningsjordskifte utan at det er rettskraftig avgjort at det skal ytast erstatning. Då skal jordskifteretten vise saka til dei ordinære domstolane. Fastset dei at erstatning skal ytast, kan saka fremmast av jordskifteretten. Vert derimot saka først krevd for dei ordinære domstolane, følgjer det av litispendensreglane, jf. tvml § 63 første ledd og skjønnsprosesslova § 2, at dei og held skjønnet for det einskilde takstnummer.

Departementet finn ut frå dei same omsyn som er nemnt i pkt. 8.4, ikkje grunn til å avgrense kravsheimelen til å gjelde for konkrete tiltak eller styresmakter, utover unntaket for reguleringar i vassdrag. Det må i første omgang liggje til regulant eller grunneigar og rettighetshavar å vurdere om ein ser seg tent med jordskifte, eller om ein vil krevje skjønn ved dei ordinære domstolane.

Som for oreigningsjordskifte er det eit ufråvikeleg vilkår at dei kumulative vilkåra i jskl. §§ 1 og 3 bokstav a er oppfylte. I motsatt fall skal jordskifteretten avvise saka.